დღიური-189 - 1947 წელი

[Тетрадь] №2.
1 ივნისი ... 1947.
I. „კოტე მარჯანიშვილმა 1919 წ. კიევში დასდგა „ცხვრის წყარო“ ლოპე-დე-ვეგასი. ეს იყო ერთ-ერთი იმ დადგმათაგანი, რომელთაგანაც ფაკტიურად იწყება ისტორია საბჭოთა რუსეთის თეატრისა.. სწორედ უკრაინის დედაქალაქიდან დაიწყო განახლება რუსეთის თეატრმა, მიეცა მას ახალი სახე, ახალი იერი, დროის შესაფერი. და, რაც ამ დადგმით დამკვიდრდა, ეს იყო ახალი - მიმართულება: კოტე მარჯანიშვილმა შეჰქმნა სპეკტაკლი, უზარმაზარი ემოციური ზეგავლენისა, სპეკტაკლი, მთლიანად გაჟღენთილი რევოლიუციური რომანტიკით...
1922 წელს მარჯანიშვილი დაბრუნდა საქართველოში. [25 წლის განმავლობაში იგი რუსეთის თეატრებში მუშაობდა. როცა საქართველოში დაბრუნდა] იგი უკვე 50 წლის კაცი იყო, და ჰქონდა უმდიდრესი თეატრალური გამოცდილება: 25 წლის განმავლობაში იგი რუსეთის თეატრებში მუშაობდა. ჩამოსვლისთანავე მან დასდგა „ცხვრის წყარო“ - [იმავე] და აქედან დაიწყო ქართული თეატრის ახალი გზა - გზა რევოლიუციური რომანტიკის, გზა ემოციური ზეგავლენისა.
მარჯანიშვილი გარდაიცვალა 1933 წ. 17 აპრ., მაშასადამე, მისი მუშაობა საქართველოში განისაზღვრება 10 წლით.
მისი გარდაცვალების შემდეგაც - ჩვენი თეატრი მიდის მარჯანიშვილის მიერ გაკაფული გზით - რევოლიუციური რომანტიკის გზით, ემოციების გზით.
აქ ჩემთვის არსებითი მნიშვნელობა არა აქვს, ვის უფრო ემყარებოდა მარჯანიშვილი თავის შემოქმედებით მუშაობაში: მსახიობსა თუ რეჟისსორს. აკაკი ვასაძე ამბობს, რომ „მარჯანიშვილმა შემოიტანა ქართული თეატრის მუშაობაში ჭეშმარიტი, ნამდვილი პროფესიონალური კულტურა, მაღლა აიყვანა (высоко поднял) რეჟისსორის როლი“. შალვა ღამბაშიძე კი ამბობს, რომ „თავის თეატრალურ მუშაობაში ის (კ. მარჯანიშვილი) ყოველთვის გამოდიოდა იქიდან, რომ აქტიორი არის ცენტრალური ფიგურა სპეკტაკლის“.
ჩვენის აზრით, მთავარია აქ მათი შეერთება. აქედან შეიქმნა... რევოლიუციური რომანტიკა, ემოციონალური ზეგავლენა.
მე ვიცნობდი მარჯანიშვილს... ძალიან კარგად ვიცნობდი.
მასზე უფრო ადრე დაადგა ამ გზას ქართული პოეზია. როდესაც მარჯანიშვილი საქართველოში ჩამოვიდა, აქ უკვე დახვდა მას ჩვენი პოეზიის მიერ შესანიშნავად დაფუძნებული იდეიურობა.
შემთხვევითი როდია, რომ თეატრის გარშემო დარაზმულ დრამატურგებს შორის, თვალსაჩინო ადგილი დაიკავა ჟურნ. „მნათობის“ ერთ-ერთმა დამაარსებელთაგანმა, „ყვარყვარე თუთაბერის“ ავტორმა, პოლიკ. კაკაბაძემ.
„Зазвучали новые слова, засверкали новые художественные формы“ (З. В., №105, 1947, 28 мая).
II. ბავშობიდანვე ნაცნობ გზაჯვარედინზე ანათებდა მოლურჯო ალი ფანარის..
III. საკომისიო მაღაზიის ვიტრინაზე, თეთრად მოელვარე ფაიფურის თეფშებს შორის იგი ეძებდა რაღაცას. რას?
IV. შემდეგ გაიხადა ხელთათმანები. ან: მოიძრო რა ცალი ხელთათმანი.
V. ყველაფერს რას გაიხსენებ, რაც მშობლიურ ქალაქში განგიცდია. არ არის სახლი ამ ქუჩაზე, რომელიც მას არ სცნობოდა.. მაგრამ როგორ შეიძლება თქმა: არ სცნობოდაო... სცნობოდა კი არა, ყოველი სახლი მისი სიცოცხლის ნაწილი იყო...
VI. გაჰკრა ასანთსა და გააბოლა საყვარელი მისი ჩიბუხი, - განსვენებული ბაბუა-მისის სახსოვარი.
VI. წარბები გადაბმული ჰქონდა ერთი მეორეზე. ხშირი წარბები, რომლის ქვეშ გამოიყურებოდენ ცინიზმით სავსე ლურჯი თვალები.
IV. არაფერი არ გამოცვლილიყო, სრულიად არაფერი: სახლები [ისევ] იმნაირივენი იყვნენ, ქუჩებიც, მდინარეც, ყველაფერი - ისეთნაირი, როგორც მან დასტოვა.
IV. მთელმა ცხოვრებამ მასთან ერთი გზით გაიარა, როგორც ერთმა დღემ, ხალისიანად და მსუბუქად.
V. სიმაღლიდან მთელი ქალაქი თითქო ხელისგულზე ედო (ბაგრატის ტაძარი).
V. ყველა ამხანაგები წავიდ-წამოვიდნენ თავ-თავიანთ მშობლიურ კუთხეებში.
V. მამა ომიდან დაბრუნდა.
- გამარჯობა, იოველ.
- გამარჯობა, მამა! - უპასუხა ახალგაზრდამ და გაუწოდა ლაპტევს თავისი ძლიერი ხელი.
მათ არც კი აკოცეს ერთმანეთს, არც კი გადაეხვივნენ ერთმანეთს, როგორც ჩვეულებრივად ხდება: შეხვდნენ ერთმანეთს ისე, თითქოს ეს ეს არის დაშორდნენო...
თითქო... არავითარი ომი, არავითარი დაშორება არ ჰყოფილა!
- ერმოლაევი მიგონებდა თუ არა?
- გიგონებდა და გაქებდა კიდეცა. პოეტიც კარგიაო და ადამიანიც თავზეხელაღებულიო..
- თავზე ხელ-აღებულიო? - გავიოცე.
- ყოველთვის ძნელ საქმეებს ჰკიდებს ხელს, და ყოველთვის რაღაც კარგად გამოუდისო.
V. შრომა მიხდებოდა, განუწყვეტლივ მთელი დღე - გვიანობამდე, და ძველებურად მიხაროდა ამ კარგი დაღლილობისა - საღამო ხანად, შრომაში გატარებული დღის შემდეგ.
V. როდესაც მაღლა ადიხარ, ძალიან ფრთხილად უნდა იყო, ყოველ წუთს... შიშით ძირს არ უნდა გადმოიხედო: თუ არა და... შენ ჯვარი გწერია, თვალები დაგებნევა... სიმაღლემ თვალის მოტაცება იცის...

2 ივნისი.
იყო ჩვენში და ეხლაც არის, ორი სხვა და სხვა, - არაერთნაირად ხმის გამომცემი ინსტრუმენტი.
ერთია ჩონგური, თარი, სალამური (და კიდევ რა? ივ. ჯავახიშვილს, ალბად, ჩამოთვლილი აქვს თავის „მუსიკის ისტორია“-ში სხვა მსგავსი სახელები).
მეორეა – ბუკი, ნაღარა, დაფი, მომწვევი, მოგუგუნე ზარი.
მოკლედ: ორი სხვადასხვა, არაერთნაირად ხმის გამომცემია სალამური და ბუკი.
არის ჯიოკონდას ბაგეები და არის ქალის, მარსელიეზას მომღერალი ქალის დაღებული ხახა (ვერასდროს ვერ წარმოიდგენ ჯიოკონდას მარსელიეზაში, და მარსელიეზას ჯიოკონდას სახით. ორივეში სხვადასხვა ხანაა გამოხატული.)
აკაკი წერეთელს აქვს მშვენიერი, იდუმალებით სავსე ლექსი „საიდუმლო ბარათი“ და აქვს „მიჯაჭვული ამირანი“.
არის ორი დემონსტრაცია: მე მახსოვს საღამო ხანს მრისხანე დემონსტრაცია 1905-6 წლის დამლევს. იგი მიიწევდა წითელი ხიდიდან თეთრი ხიდისაკენ. მახსოვს, მე მივდიოდი ამ დემონსტრაციაში, კი არ მივდიოდი, მივისწრაფოდი. გზად შემოგვხ...

3 ივნისი.
1. პლეხანოვი სწერს: „როდესაც ამოვარდა გრიგალი 1848 წლის თებერვლის რევოლჲუციისა, ძალიან ბევრმა საფრანგეთის მხატვართაგანმა, მიმდევარმა თეორიის „ხელოვნება ხელოვნებისათვის“, გადაწყვიტა უარეყო ეს თეორია... თვითონ ბოდლერმაც კი... ბოდლერიც კი... ღაღადებდა (возвещал), რომ ხელოვნება უნდა ემსახურებოდეს საზოგადოებრივ მიზნებს" (Г. В. Плеханов, „Искусство и общественная жизнь“, Сочинения, т. XIV, стр. 131).
2. „ჩვენთვის საშიშარი არ არის მირაბო, მაგრამ ჩვენთვის საშიშარია ემელიან პუგაჩოვი; ლედრჲუ როლლენი ყველა კომუნისტებთან ერთად, ვერ იპოვიან ჩვენში მიმდევრებს, მარა ნიკიტა პუსტოსვიატის წინ პირს დააღებს რომელიც გინდა სოფელი. მოცცინის მხარეზე არავინ არ გადავა ჩვენში, სტენკა რაზინმა კი აბა ერთი - დაიძახოს... (Лишь кликни клич). (მ. პ. პოგოდინი, „Исторические письма и записки в продолжении Крымской войны“, 1853–1856, т. IV, 1874, стр. 262).
3. უკანასკნელი რეაქციონური პერიოდი ე. წ. „ალექსანდრეს ეპოქისა“, განადგურება (разгром) დეკაბრისტებისა და გაძლიერება რეაქციის ნიკოლოზ I-ის დროს, 20-იან წლების ლიტერატურულ კრიტიკაში გამოისახა დეკლარაციებით მხატვარზე - ოლიმპიელზე, მოშორებულზე ცხოვრების ღელვასა და ომებს. „შენ მეფე ხარ - იცხოვრე მარტო“ (Ты царь, живи один) - ეს ფორმულა პუშკინისა აღმოცენდა: ბულგარინულ-ჟანდარმულ давление-სთან ბრძოლაში, უმაღლესი წრის (великосветский) ბრბოის, რომელსაც თავში უდგა თვითმპყრობელი, ამ ბრბოის წინააღმდეგ ბრძოლაში. და სწორედ იგი გამოყენებულ იქნა „წმინდა ხელოვნების“ თეორეტიკოსების მიერ - ანტი-საზოგადოებრივი ხელოვნების დროშად.
4. „Святая правда – долг его
Предмет – полезным быть для света“.
„Ролееи Державин“
5. Итоговое его слово – любезная народу лира Пушкина.
6. „Звучал как колокол на башне вечевой,
Во дни торжеств и бед народных“.
(„Поэт“, 1838)
7. Мы сами были [когда-то] некогда жаркими последователями идеи красоты, как не только единого и самостоятельного элемента, но и единой цели искусства... Подвинуться вперед в сознании, от низшей его ступени перейти к высшей, не значит изменить своим убежденьям (Белинский).
8. „Объективность совсем не есть бесстрастие: бесстрастие разрушает поэзию“ (Белинский).
9. „Писатели XVIII века потому пользовались симпатиями общества, что „угадали потребности своего времени“, были выражением его духа, „представителями своих современников“, что, наконец, понятие „дарование“ надо принимать „не в одном художественном значении“. Белинский.
10. В истинно-[художеств.]поэтических произведениях мысль не является отвлеченным понятием, выражением догматическим, но составляет их душу, разлитая в них, как свет в хрустале. Мысль в поэтических созданиях это их пафос… Пафос и составляет собою базис и фон творений всякого замечательного поэта. Белинский.
11. Отнимать у искусства право служить общественным интересам – значит не возвышать, а унижать его, потому что это значит лишать его самой живой силы, т. е. мысли, делать его предметом какого-то сибаритского наслаждения, игрушкой праздных ленивцев. Белинский.
12. „Вполне признавая, что искусство [должно быть] прежде всего, [искусством] должно быть искусством, мы тем не менее думаем, что мысль о каком-то чистом, отрешенном искусстве, живущем в своей собственной сфере, не имеющей ничего общего с другими сторонами жизни, есть мысль отвлеченная, мечтательная“. Белинский.
13. Чернышевский о Белинском: „Каждая последующая статья очень тесно примыкает к последующей, и процесс совершается при всей своей огромности постепенно и совершенно логически“.
14. „В этом пафос его борьбы и его заветов“.
15. „Какое не выпусти художественное произведение, оно не возымеет теперь влияния, если нет в нем именно тех вопросов, около „которых ворочается нынешнее общество“. გოგოლის წერილი შევირიოვისადმი.
იხ. დ. კლდიაშვილის "შვენება და სიამაყე ქართული ლირიული პოეზიის", აგრეთვე დომინიკა ერისთავის (განდეგილის) წერილი ჩემს შესახებ - დაახლოებით იგივეა.
16. „Итоговый анализ“ и д.
17. „Без веры в себя, без веры в народ; ворча перед верхами, дрожа перед низами; …напуганная мировой бурей, нигде с енергией, везде с плагиатом; …без инициативы, …окаянный старик, осужденный на то, чтобы в своих старческих интересах руководить первыми порывами молодости молодого и здорового народа“. Ленин, соч., т. XVIII, стр. 29-30.

*
„Молодая Гвардия“, №12, 1939 г.
1. От площади (им. Берия) расходятся семь улиц.
2. За маленьким сквером прилегающим к площади стоит большое белое здание. Оно имеет вековую историю (прим. Тифлисская Духовная семинария основана в Тифлисе 1817 г.).
В залах этого дома тифлисская буржуазия устраивала балы, духовные богослужения, семинарская молодежь – забастовки.
Подошла осень 1894 г.
Начались экзамены.
3. Посреди широкой блестящей асфальтовой площади, еще не так давно возвышался неуклюжий караван-сарай. Рядом – могучие деревья, поныне существующего Пушкинского сквера, и зданье духовной семинарии.
Под сенью этих деревьев собиралась в минуты перерыва (перемен) семинарская молодежь. В сквере раздавались звонкие молодые голоса, велись горячие споры.
(Глебов, „Исторические места“, „Заря Востока“, №267,17 ноября 1936 г.).
Подрастающая молодеж Грузии в школах знакомилась, благодаря ей (Русской народнической литературе) с революционным движением и вместе с тем с социалистическими движениями. Следы влияния этих идей мы наблюдаем среди учащейся молодежи средних учебных заведений того времени. Так, например, общеизвестен следующий факт из жизни учащихся: в этих учебных заведениях молодежь стала сознательной. Основаны были товарищества и при взаимной поддержке, молодежь приступила к самообразованию. Читали книги, беседовали, устраивали обмен мнений и т. д. Изголодавшаяся молодежь того времени, жадно набросилась на богатую русскую литературу 60-70-х годов. Нельзя допустить, чтобы идеи литературы не нашли себе отклика в повседневной жизни молодежи. В результате, с 1874 г. – 1878 г. в течение всего каких нибудь 4-х лет, из семинарии исключено было 83 наилучших ученика, как неблагонадежных. Почти то-же самое произошло и в других учебных заведениях.
Отныне, в особенности Тиф. Дух. Семинария, стала гнездом всех недовольств, имеющих место среди грузинской учащейся молодежи; Здесь учащиеся организовали тайные кружки, с целью самообразования, читали нелегальную литературу, предъявляли администрации различного рода требования, протесты и т. п. – в 1885 г. один из исключенных учеников семинарии (С. Джибладзе) избил ректора семинарии, в 1886 году тот-же ректор (Чудецкий) был убит исключенным из семинарии учеником (Лагиашвили).
1890 году, в марте учащиеся Тифл. семинарии устраивают первую большую забастовку, протянувшуюся почти неделю.
В конце 1893 г. имела место вторая забастовка семинаристов (Ф. Махарадзе, „Очерки Революционного движения в Закавказье“, стр. 57-58. Госиздат Гр., 1927 г.).
Кецховели поступил в сем. 1891 г. в сентябре. Поступ. в кружок. Е. Ниношвили. Кружок был лит.-просвятительским, изуч. классики русской и грузинской.
4. Свирепствующий в семинарии иезуитский режим принуждал, занятия этого кружка чтобы проводились конспиративно. За семинаристами велась слежка.
30 ноября 1893 г. молодой Ладо Кецховели организовал на окраине Тбилиси, в Сабуртало, первое собрание учащихся, где было решено объявить забастовку в знак протеста против режима в семинарии. 1 дек. 1893 г. забастовка началась и продолжалась четыре дня. Учащиеся предъявили экзарху Грузии свои требования, главными пунктами которых были: прекращение слежки за семинаристами, удаление из семинарии надзирателей – Иванова и Покровского, учителя Булгакова, – самодура и человеконенавистника, и учреждение кафедры грузинского языка, который царские чиновники объявляли „собачьим языком“. Жестоко преследуя говорящих на родном языке семинаристов.
Растерявшееся начальство, будучи не в силах ликвидировать забастовку, закрыло семинарию на один месяц… (до 8 января).
Нач. Тиф. губ. жандарм. управления Янковский послал в Петербург тревожную телеграмму командиру корпуса жандармов в Петербурге.
За роспуском учащихся последовали репрессии: 87 учеников были исключены из семинарии с „волчьим билетом“. Двадцати трем исключенным, в том числе Кецховели, организатору забастовки, было запрещено проживание в Тифлисе (Л. П. Берия „Ладо Кецховели“, Правда, №189, от 11 июля 1937 г.).

У нас причиною зла ректоры-монахи… Или деспот, или дурак… или капризный эгоист, имеющий в виду только себя, свое положение. Нечего отворачивать глаза от этих причин (Профессор Московской Духовной Академии П. С. Казанский, журнал "Богослов. Вестник", сентябрь, 1903 г., стр. 58).
„Нельзя сказать, чтобы бывшие в эти годы в Грузинской семинарии ректора-монахи были дураками (хотя были и большие прорехи в их деятельности), но зато – святая правда! – они были „деспотами, капризными эгоистами, имевшими в виду только себя, свое положение“; [Нечего отворачивать глаза от этих причин]. Они жаждали эпископской митры (митра – головной убор эпископа во время богослужения) до безумия; Они желали хотя по крови и трупам безвинных жертв, взойти на эпископские кафедры... и взошли. Но чад, смрад и смерть распространяются вокруг от их эпископских преступно достигнутых ими, светильников (разумеются так называемые прикирии и дикирии, двойные и тройные свечи эпископов).
Не воспитание, не любовь, а развращение, ненависть и громадное горе внесли они с собой в стены грузинской семинарии... Достаточно сказать, что до 1900 года в грузинской семинарии было более 300 воспитанников... кончило курс всего (Грузин. и других) до 50 человек. С 1901 г. грузинская семинария стала очень и очень быстро таять: без всякого бунта, без всякой вины ректора-монахи исключали массами грузин воспитанников нещадно. Причина же исключения лежала в страшном честолюбии этих монахов, в желании карьеры и в их пагубном жестоком убеждении: „Меньше воспитанников, меньше забот и волнений, меньше каких-либо случайностей, меньше инцидентов, скорее – эпископское величие…“
В результате... в два с половиной года исключены две трети грузин – воспитанников семинарии (бунта, повторяю, не было, и оправдания какого-либо для монахов ректоров тоже не было); в 1903 году окончило курс только 11 грузин. В 1905 году грузинская семинария только по [названию] назначению оставалась „Грузинскою“. Грузин в ней нет. Да и учеников всего-навсего во всех 6-ти классах было до 40 человек, и это 40 человек в семинарии – на 4 губернии и 5-ю область! Больно и горько!
Беспощадно и безвинно исключая грузин, эти монахи ректора принимали в семинарию изгнанных из разных семинарий разных русских проходимцев, например, проворовавшихся, делающих подлоги, пьяниц, развратников...
Для чего их принимали? – а для того, чтобы через оказание милости им, незаконным приемом приобрести в них шпионов, ябедников, а иногда и клеветников; через это ученики будут разделены, а разделенными легче управлять".
(Из воспоминаний русского учителя Грузинской Православной Духовной Семинарии в Тифлисе. Москва, 1907 г., типогр. „Русская печатня“, стр. 4-5).

„С.“ был принят в пансион при Тиф. Дух. С.
Список казеннокоштных учеников Т. Д. С.
А. На счет Груз. церк. казночейства.
1. Полные пансионеры (40 чел. Ефимов и др.)
2.   Полупансионеры (Джугашвили и др. 18 ч.)
(Духовный вестник Груз. Экзархата, №1, от 1 янв. 1895).

„После поступления в Семинарию тов. Сосо заметно изменился. Он стал задумчив, детские игры перестали его интересовать“.
Кондитерская Амиранашвили.
Рассказы о семинарском режиме, о лицемерии, о гнусном образе жизни „монахов“ и т. д.

Фасад здания духовной семинарии выглядел с улицы так-же, как и теперь, за тем исключением, что на балконе выходящем на Пушкинский сквер, висели в то время колокола (были подвешены на железной штанге).
К зданию примыкал большой двор с несколькими акациями около них. У стены были сложены большие поленницы дров. В глубине двора помещалась начальная школа для приходящих детей. Здесь воспитанники 5-го и 6-го классов давали детям пробные уроки.
Главный вход в семинарию – со стороны Пушкинского сквера. При входе в первый этаж, налево помещались инспектор и надзиратели, направо – канцелярия; прямо против входа – больница. В подвальном помещении были расположены гардероб и столовая с кухней при ней.
Во втором этаже: посередине домовая церковь семинарии, а по сторонам ее (окнами на улицу) классы, учительская и квартира ректора. В квартире была устроена секретная дверь, через которую ректор незаметно мог наблюдать за поведением учеников в церкви.
В третьем этаже помещались спальные комнаты и библиотека.
(Записано со слов Г. Елисабедашвили и З. А. Давиташвили).

„Нас ввели в четерых-этажный дом (очевидно автор включает в счет этажей и подвальное помещение). В огромные комнаты общежития, в которых размещалось по 20–30 человек. Это здание и было Т. Д. С.
Жизнь в Д. С. протекала однообразно и монотонно: вставали в 7 ч. утра. Сначала нас заставляли молится, потом мы пили чай, после звонка шли в класс. Дежурный ученик читал молитву „Царю Небесному“. И занятия продолжались с перерывами (переменами?) до двух часов дня. В три часа обед. В пять часов вечера – перекличка. После переклички выходить на улицу строго воспрещалось. Мы чувствовали себя как в каменном мешке. Нас снова водили на вечернюю молитву. В восемь часов пили чай, затем расходились по классам, – готовить уроки. А в десять часов по койкам спать.
Ученики не имели права обсуждать свои нужды и запросы.
Все, что преподавалось, якобы означало непреложную истину. Горе любопытному и любознательному! Сомнениям не должно быть места.
Критическое суждение о том или ином явлении природы, о страницах священного писания считались кощунством.
Инспектор Абашидзе строго и придирчиво следил за пансионерами, за их образом мыслей, времяпровождением, и, кроме того, позволял себе проводить обыски. Обыскивали нас и наши личные ящики“.
(Д. Гогохия. „На всю жизнь запомнились эти [годы] дни“. Сборник „Рассказы старых рабочих о великом вожде“, стр. 41-42).

В стенах Т. Д. С. Тяжелый был режим в этом училище.
Нельзя было почитать газету, пойти в театр. После пяти часов запрещалось выходить на улицу. Бесконечные моленья: 1. перед уроком, 2. перед завтраком, 3. перед обедом, 4. перед сном. По субботам и воскресеньям долгие томительные обедни. Надоедали нам здорово. За учащимися была установлена слежка преподавателей. Меры взыскания по отношению к учащимся выражались: в грубых выговорах, карцере (темная комната), в двойках по поведению и наконец, в исключении из семинарии.
(Г. Глурджидзе. „Памятные годы“. Сборник „Рассказы старых рабочих о великом вожде“).

„Режим семинарии был совершенно невыносим для молодежи. Безудержно царил во всем русификаторский дух. Во главе С-и стояли монахи. Преподаватели держали себе по чиновничьи. Грузинский язык жестоко преследовался. Читать газеты было запрещено. Посещение театра считалось смертным грехом. Ко всему этому в семинарии широко процветал шпионаж, любовно взращиваемый ректором и инспектором. По ночам администрация тщательно обыскивала столы и личные шкафы учащихся в поисках „запрещенных книг“. Попадали к нам книги революционного седержания, издаваемые за границей. Но эти книги хранились так умело, что ни разу не попались в руки инспекции. Получали мы их через Сосо Джугашвили“.
(По воспоминаниям Вано Кецховели. Матер. тбил. фил. ИМЭЛ).

Ректором Семинарии был монах Серафим, инспектором – известный впоследствии черно-сотенец – Гермоген (Гермоген – в 1897 г. ректор семинарии, а впоследствии – эпископ, друг и приятель известного черно-сотенца и авантюриста Иллиадора). В должности инспектора семинарии был заменен 1848 г. монахом Димитрием Абашидзе."

Все их усилия были направлены к тому, чтобы создать в семинарии монархические порядки и суровый монастырский режим.
(По воспом. Симона Натрошвили. Матер. тб. фил. ИМЭЛ).

Наши воспитатели смотрели на нас как на зверей.
Удивляешься иногда, как мы смогли пройти сквозь строй этих издевательств и страданий.
Еще и сейчас, проходя мимо здания Семинарии, чувствую какой-то трепет, и дрожь невольно пробегает по спине.
(По воспоминаниям П. Талаквадзе. Матер. тб. фил. ИМЭЛ).

Будучи в семинарии часто носил нелегальную литературу (Сталин). Инспектор Семинарии монах Димитрий хотел во что бы то ни стало поймать на этом Сталина. Но товарищ Сталин так умело берег литературу, что монаху Димитрию долгое время это не удавалось никак. Однажды он все-же подкрался к Сосо, когда тот читал нелегальную книгу. Он ловко выхватил ее у Сосо, но Сосо моментально вырвал ее обратно и т. д.
– Ты разве не видишь с кем имеешь дело? – Сосо протер глаза, пристально посмотрел на него и ответил:
– Вижу перед собой черное пятно и больше ничего!
(Г. И. Елисабедашвили. Сборник „Рассказы старых рабочих о великом вожде“, стр. 91).

Нелегальные кружки в Семинарии.
Т. Д. С. издавна существовали кружки самообразования учащихся.
Одни отстаивали академический характер кружков, ограничиваясь общеобразовательными предметами (С. Девдариани).
Другие требовали внести в программу полит. экономию, социологию и т. д. (Джугашвили).
Академисты были разбиты (во II-ой полов. 90-х годов).
Кружки собирались за городом (Сололаки, Давидовская гора). (Экспонаты Музея [Грузии] Революции).
В Т. Д. С. жизнь протекала совершенно в иных условиях, чем в Гори.
600 учеников, приехавших из разных уголков Грузии.
Он совершенно изменился, изменился у него в этот период характер: прошла у него любовь к играм и забавам детства. Он стал задумчивым, и, казалось, замкнутым. Отказывался от игр, но за то не расставался с книгами, и найдя какой нибудь уголок, усердно читал. Какие это были книги? Конечно не те, которые лежали на полках нашей библиотеки. Он доставал их вне семинарии. Книги разного содержания. Часами просиживал над книгой юный С-н, прижав руки к вискам (В. Кецховели. „На заре создан“. З. В., №162, 17 ию., 1939).
Семинарская атмосфера тяготила его. Он сразу понял что преподаваемые в семинарии предметы не могут удовлетворить человека развитого.
Он жаждал знать основы всего происходящего в мире, доискивался до первопричины, добивался ясного понимания вопросов, на которые семинарский курс не давал ответа.
Он перестал уделять внимание урокам, учился на тройки, – лишь бы сдать экзамены; Он не терял времени и энергии на усвоение легенд из священного писания, и уже с первого класса начал интересоваться светской литературой, общественно-эконом. вопросами (Д. Гогохия).
Узнав о способном и любознательном Иосифе, стали беседовать с ним и снабжать его журналами и книгами (Д. Гогохия).
Увлекся чтением „посторонних“ книг. Вокруг него собирались товарищи.
„История культуры!“ Липперта, „Война и мир“, „Хозяин и работник“, „Крейцерева Соната“, а так-же Писарева, Достоевского, Шекспира, Шиллера и др.
Иногда мы читали в церкви, во время службы, притаившись в рядах. С книгой не расставался даже во время еды.
Из предметов любил Гражд. Историю и логику. Г. Глурджидзе.

15-летний он присматривался к семинарским порядкам. И он вступил в революционное движение.
ლექსები დაწერილი მაშინ, ლერმონტოვის გავლენის ქვეშაა, პრიმიტიულია (1895 წ., 79-16).
წიგნები: მხატვრული ლიტერატურა: Господа Головлевы – ს. შჩ., გოგ. „მკვდარი სულები“, ერკმან-შატრიანი, ტეკკერეი („Базар житейской суеты“).1895 г.

„Все эти стихотворения написаны с большим литературным вкусом, народным языком, восхищают своей музыкальностью и образностью; Они выражали оптимизм порабощенного грузинского народа, веру в грядущую свободу“.
„მთვარე“-ს, „რ. ერისთავს“.
                  "и этой надеждой томимый
                  я радуюсь душой исердце бъется с силой.
                  ужельнадежда эеоисполнила,
                  что мне в тот миг прекрасная явилас."
В другом стихотв:
                 И знай – кто пал, как прах, на землю,
                 Кто был когда-то угнетен,
                 Тот станет выше гор великих,
               Надеждой яркой окрылен.

Стихотворением обратил на себя внимание 1901 г. обществ. деят. Келенджеришвили.

Литературу приносили пряча под рубахой. Толстые книги раздирали и закладывали в учебники священного писания, в тетради.

„Джугашвили, оказалось, имеет абонементный лист из „Дешевой библиотеки“, книгами из которой он пользуется. Сегодня я конфисковал у него соч. В. Гюго „Труженники моря“, где нашел и названный лист“.
„Пом. инс. С. Мураховский. „Инспектор семинарии Иеромонах Гермоген“.
„Наказать продолжительным карцером – мною уже был предупрежден по поводу „посторонней книги – 1893 г. (В. Гюго)“.
(Запись (в марте 1897 г.) в кондуктном журнале Тифлисской Духовной Семинарии. Экспонант ИМЭЛ-а).

„В 11 ч. в. мною отобрана у Джугашвили Иосифа книга „Литературное развитие народных рас“ Летурно, взятая им из „Дешевой библиотеки“, в книге оказался и абонементный листок. Читал названную книгу Джугашвили на церковной лестнице. В чтении книг из „Дешевой библиотеки“ названный ученик замечается уже в 13-ый раз. Книга представлена мной С. инспектору“. „Пом. инспектора С. Мураховский“.
„По распоряжению С. инспектора, продолжительный карцер и строгое предупреждение“.
(Запись (в марте 1897 г.) в кондуктном журнале Т. Д. С. ИМЭЛ).

იმ ხანებში სწავლობდა იქ სოსო ირემაშვილი.
პირველი ჯგუფი: დავითაშვილი მიშა, დოლიძე არჩილი, [და] ს. ირემაშვილი და სხვ. (უფროსი ჯგუფი).
მეორე ჯგუფი: ელისაბედაშვილი გიორგი, სულიაშვილი დათიკო, ონიაშვილი დ. და სხვები.
წრე არ დარჩა შეუმჩნეველი. Среди семинаристов были шпионы и администрация знала, кто из нас чем занимается; Начались репрессии и жизнь в семинарии стала еще более невыносимой (Вано Кецховели, „З. В.“, 1939, 17 ию.).

По предложению Ст. была снята комната за пять рублей в месяц, под Давидовской горой. Там мы нелегально собирались один, иногда два раза в неделю, в послеобеденные часы, – до переклички.
И. жил в пансионе и денег у него не было. А у нас было. Мы платили.
В кружке читали Е. Ниношвили, Дарвина, Маркса и Энгельса.
Следили за сообщениями и дискуссиями в „Квали“.

„Квали“ („Борозда“) – еженедельная газета (или журнал? Г.Т.) на грузинском языке; орган либерально-националистического направления.
В период 1893–1897 г.г. газета издавалась под редакцией Г. Церетели. В конце 1897 г. приобретена группой большинства „Месаме Даси“ (Н. Жордания и др.) и с этого времени стала рупором легального марксизма. После появления внутри Р.С.Д.Р.П. фракции большевиков и меньшевиков закрыта царским правительством в 1904 г.

„Наш семинарский журнал представлял собой тетрадь в страниц тридцать. Журнал выходил два раза в месяц и передавался из рук в руки“. Д. Гогохия.
Букинисты.
Революционное настроение среди семинаристов росло и крепло (рукописные журналы, печатная полит. литер. и „Квали“).
Увлекала большая сила убеждения.
Только в 1889 г. церковники убедились, что стали видеть революционную пропаганду.

1898 г. утро, после чая, в Пушкинском сквере, Сталин впервые говорил о Ленине.. ровно через двадцать лет, 1918 г. я говорил о Ленине в зале Госконсерватории впервые в поэзии.

В Социал-Демократических рабочих кружках.
„Месаме-даси“ („Месаме-даси“ в переводе с грузинского языка означает „третья группа“. Это была первая социал-демократическая организация в Грузии (1893). Название „Месаме даси“ было дано ей писателем Г. Церетели. Он считал, что новое поколение – марксистская молодежь – являеться продолжателем дела двух предыдущих политических направлений грузинской интелигенции второй половины XIX столетий: феодально-прогрессивного, во главе с писателем И. Чавчавадзе, и буржуазно-прогрессивного, во главе с сами Г. Церетели, и по его мнению, новое течение должно явиться политическим преемником буржуазно-либерального направления – кому принадлежит эта сводка: примеч. Л. П. Берия) была первой грузинской социал-демократической организацией. В период 1893-1898 г. г. легальную проповедь экономического учения марксизма и играла известную положительную роль в деле распространения идей Социал-демократии в Грузии и Закавказье“.
1898, в эту группу вступил тв. Сталин. Со вступлением „Месаме-даси“ т. Сталина по его инициативе и под его руководством зародилось и оформилось Революционно-Марксистское крыло Груз. Социал-Демократов (Л. Берия „Ладо Кецховели“, в сборнике „Ладо Кецховели“, стр. 8., партиздат, 1938 г.).

„О т. Сталине я узнал впервые 1898 г. в Тифлисе, где в то время я работал слесарем в токарном цехе железнодорожных мастерских. Здесь я услышал о т. Сталине как о молодом социалисте Грузине, желающим вести пропагандистскую работу в кружках рабочей молодежи. По этому случаю, нашей партийной железнодорожной организацией был сформирован кружок из учеников слесарей и других рабочих токарного цеха. В кружок входили как мне помнится, следующие товарищи: Георгий Телия (ныне покойный), Прокофий Долидзе, Георгий Лелашвили и другие. Все они были очень довольны своим молодым пропагандистом, который, ведя с нами на популярном и понятном для них языке беседы о значении организации рабочих кружков и стачечной борьбы, терпеливо разъяснял все трудные вопросы“.
С. Алилуев „Встречи с товарищем Сталиным“, журн. „Пролетарская революция“, №8, за 1937 г.

Тов. Ст. отмечал в „Письме с Кавказа“ (1909 г.), что всех промышленных рабочих в Тифлисе около 20 тысяч, т. е. меньше, чем солдат и полицейских; единственное крупное предприятие – мастерские железных дорог (около 3.500 раб.). В остальных предприятиях по 200, 100 и большей частью, по 40-20 человек (опубликовано в журн. „Большевик“, №4, 1932 г.).

Собирались – на окраине города, на кладбище (нелегальные собр.) или на самом краю города, у подножья горы, в долине по Цавкисской ул.
Собирались после захода солнца.
Соблюдали предосторожности, проходили в сумерках, незаметно, в комнате было тесно, одни сидели, другим приходилось стоять, – где было достать столько табуреток? Наш нелегальный Социал-демократический кружок собирался иногда на Мтацминде, или возле Коджорского шоссе.

Внутри „Месаме-даси“ в 1898 г. зародилась и сформилась, рев. марксистская группа – С. Цулукидзе, Ладо Кецховели, Сталин. Это было меншинство – которое расходилось с большинством.
Тов. Цулукидзе после длительной болезни (туберкулез) скончался 8 июня 1905 г. в возрасте 29 лет. Похороны тов. Цулукидзе состоялись в Хони 12 июня 1905 года. Похороны тов. Цулукидзе, на которых присутствовали, по рассказу очевидцев, свыше 10.000 человек, превратились в грандиозную политическую демонстрацию против самодержавия. Выступил с речью Сталин.

გაშვებული თმის იდეა – ჩემი ფოტოები. აპ. წულაძის „ურული სცენა“– გეიხუჭე, ბიძია, მაგ. თემები. პროკოფი დოლიძის თმები? ვაჰ... სემინარიაში?

Увольняется за... неявку.
Инспектор Абашидзе усилил слежку и нам стало труднее ускользать от наблюдения его прислужников.
Он нашел у Иосифа исписанную тетрадь со статьей для нашего рукописного журнала.
Абашидзе не замедлил выступить с материалом на заседании правления семинарии – в результате 2 по поведению.
Потом он (Абашидзе, который догадывался) снова поднял этот вопрос на заседании правления семинарии, обрисовал наше увлечение политическими вопросами, охарактеризовал главенствующую роль Джугашвили во всем этом и добился постановления об исключении его из семинарии (Д. Гогохия „Рассказы…“).

„Джугашвили Иосиф во время совершения членами инспекции обыска у некоторых учеников – 5-го класса, несколько раз пускался в объяснения с членами инспекции, выражал в своих заявлениях недовольство производящимися время-от-времени обысками среди учеников Семинарии, и заявлял при этом, что де ни в одной Семинарии подобных обысков не производится. Ученик Джугашвили вообще не почтителен и груб в обращении с начальствующими лицами, систематически не кланяется одному из преподавателей (С. А. Мураховскому), как последний неоднократно уже заявлял инспекции.
Помошник инспектора А. Ржавенский“.
„Сделан был выговор, посажен в карцер, по распоряжению о. Ректора, на пять часов И. Д.“ (Иеромонах Димитрий Абашидзе).
(Запись в кондуктном журнале Т. Д. С. за 1898-1899 гг. Экспонант Тиф. филиала ИМЭЛ).

„Вспоминается 1898 г. Как-то раз, после обеда, мы, ученики, сидели в Пушкинском сквере, около семинарии. Вдруг кто-то закричал: „Инспектор Абашидзе производит обыск у Джугашвили!“ Я бросился в семинарию, подбежал к гардеробу, находящемуся в нижнем этаже, где хранились наши вещи в закрываемых нами на замок ящиках.
Войдя в гардероб, я увидел, что инспектор Абашидзе уже закончил обыск. Он взломал ящик товарища Сосо, достал оттуда нелегальные книги и забрав их подмышку, поднимался на второй этаж здания. Рядом с ним шел Сосо.
Вдруг в это время к инспектору неожиданно подбежал ученик VI-го класса Василий Келбакиани и толкнул монаха, чтобы выбить из его рук книги. Это оказалось безуспешным. Тогда Келбакиани набросился на инспектора спереди, и книги тут же посыпались на пол. Товарищ Сосо и Келбакиани быстро подхватили книги и бросились бежать...
Опешивший инспектор Абашидзе так и остался нисчем (по воспоминаниям Т. Талаквадзе. Матер. Тб. фил. ИМЕЛ).

Монах Димитрий (Князь Абашидзе) был назначен инспектором в Тифлисскую Духовную семинарию вместо бывшего инспектора Гермогена (тоже монах), выдвинутого в ректоры семинарии. Это был явный дегенерат, фанатик, настоящий церковный раб. Как-то раз в церкви его остановил один из прежних знакомых:
– Господин Абашидзе, Давид (как известно, при пострижении в монашество прежнее „светское“ имя менялось на новое. „Светское“ имя Давид – а монашеское Димитрий), где вы, что с вами?
На это Абашидзе тут-же ответил:
– Я не Давид, и не Абашидзе. Он умер. Я смиренный и недостойный раб Божий и слуга царя – Димитрий.
(По восп. Симона Натрошвили. ИМЭЛ).

Что-же касается обрусевшего дегенерата, коварного иеромонаха Димитрия Абашидзе, то этот кахетинский князь, будучи еще совсем молодым, принял монашество и надел рясу. Ректор Семинарии и др. лица, видели в монахе Абашидзе будущего Экзарха Грузии – и открыто об этом говорили.
Инсп. Абашидзе старался делом доказать, что он вполне достоин занять высокий пост экзарха, являвшегося одной из важнейших опор русского самодержавия в Грузии.
Д. Абашидзе имел в семинарии своих шпиков, которые тщательно следили – кто из учащихся и чем именно занимается, о чем говорит, что читает. Благодаря своей осведомленности, Абашидзе, внезапно появлялся там, где его совсем не ожидали.
Помню такой случай: как-то раз товарищ мой Гриша Махатадзе взобравшись на кафедру, стал вслух читать разные юмористические стихи, переписанные им в толстую тетрадь. Шпионы немедленно сообщили об этом Абашидзе.
Последний тихо подкрался к двери снаружи, все выслушал а затем ворвался в комнату и вырвал из рук Махатадзе – тетрадь.
В особенности тщательную слежку Димитрий установил за Джугашвили. Все учащиеся знали что смелый, всегда откровенно высказывавший правду в глаза Сосо, положительно не давал покою Димитрию. Мне лично, Абашидзе неоднократно говорил, что стыдно мне, имеющего родного брата в Дух. Академии, быть „неверующим“, вроде Иосифа Джугашвили (აი, სად მარხია ძაღლის თავი. ჯუღაშვილს არ სცნობენ თავიანთი კასტის კაცად, ვიღაცა მეჩექმის შვილიაო, აქ კი მეორეს ძმა - სასულიერო აკადემიაში სწავლობს. მეორე პირველის თანასწორი ვერ იქნება. მეორე პირველზე მაღლა უნდა იდგეს. გ. ტ.), что оба мы зря едим казенный хлеб, и что совершенно нежелательно, чтоб Талаквадзе и Джугашвили окончили курс Семинарии“ (восп. Талакв. ИМЭЛ).

V класс, I отд.
„Увольняется из семинарии за неявку на экзамены по неизвестной причине Джугашвили Иосиф (Духовный Вестник Грузинского Экзархата, №12-13 – от 15 июня 1899, стр.8).
В 1900 январе перевели ректора Александровской миссионерской семинарии, с возведением его в сан Архимандрита.
В дальнейшем ему „быть вторым викарием Грузинской эпархии, с тем, чтобы наречение и посвящение его в епископский сан произведено было в г. Тифлисе“ (Ц. В. 1902).

К тому времени, когда тов. Сталин был исключен из семинарии, он обладал уже знанием „Капитала“ Маркса и ряда других марксистских работ, имел 4-летний опыт работы в подпольных марксистских кружках, первый опыт издания нелегального ученического журнала. Он имел уже большой запас знаний – в различных отраслях общественных и естественных наук. Эти познания тов. Сталин неустанно умножал и он поражает даже специалистов своей глубокой осведомленностью по самым разнообразным вопросам.
У него по выходе его из духовной Семинарии было уже вполне сложившееся марксистское мировозрение. У него было и знание жизни низов, из которых он сам вышел. Его ненависть к царскому самодержавию и к социальной основе царизма с тех пор все более углублялось, в нем росла и крепла глубокая любовь к народу (Ем. Ярославский, „О т. Сталине“, стр. 14., гослитиздат, М., 1939 г.).

В дальнейшем, где-б не попал он, на какую угодно работу, он ни на минуту не забывал свое главное дело.
„Ни на минуту не прекращал революционную деятельность“.

Ученик, подмастерье, мастер.
Людвиг: Разрешите задать Вам несколько вопросов из Вашей биографии. Когда я был у Массарика, то он мне заявил, что осознал себя социалистом уже с 6-летнего возраста, что и когда сделало Вас социалистом?
Сталин: Я не могу утверждать, что у меня уже с 6 лет была тяга к социализму. И даже не с 10 и 12 лет. В революционное движение я вступил с 15-летнего возраста, когда я связался с подпольными группами русских марксистов, проживавших тогда в Закавказье. Эти группы имели на меня большое влияние и привили мне вкус к подпольной марксистской литературе.
Людвиг: Что Вас толкнуло на опозиционность? Быть может, плохое обращение со стороны родителей?
Сталин: Нет. Мои родители были необразованные люди, но обращались они со мною совсем не плохо… Другое дело – Духовная Семинария, где я учился тогда. Из протеста против издевательского режима и иезуитских методов, которые имелись в семинарии, я готов был стать и действительно стал Революционером, сторонником марксизма, как действительно революционного учения.
Людвиг: Но разве Вы не признаете положительных качеств иезуитов?
Сталин: Да, у них есть систематичность, настойчивость в работе. Но основной их метод – это слежка, шпионаж, залезание в душу, издевательство, – что может быть в этом положительного? Например, слежка в пансионате: в 9 часов звонок к чаю, уходили в столовую, а когда возвращемся к себе в комнаты, оказывается, что уже за это время обыскали и перепотрошили все наши вещевые ящики! Что может быть в этом положительного?
(Из беседы тов. Сталина – с немецким писателем Эмилем Людвигом, 13 декабря, 1931 г., Журнал „Большевик“, №8, за 1932 г., стр. 33-42).

Жизненность сталинской тактики полностью подтвердилась на нелегальной маевке 1900 года, приведенной в районе Соленого Озера. Собралось человек 500 с революционными лозунгами, с портретами Маркса и Энгельса.
Среди собравшихся было человек триста хорошо подготовленных передовых рабочих.
(Никуа, „З. В.“ – 17 июля, 1939, №162).

Товарищ Сталин объяснил рабочим великое международное значение первомайского праздника и поручил каждому подобрать человек десять товарищей, поработать с ними, чтобы в следующем году, привести их на первомайскую демонстрацию, которую тут-же было решено провести в городе.
„Провокаторы, предатели и изменники“.

(Существует ли Кутаисский краеведческий музей?).
С 1843 г.

В гор. Гори работало в то время два кружка: Военно-кооперативная (К. Пурцеладзе и лесничий Меленчук) и „Кружок семинаристов“, объеденявшие в то время передовую часть грузинской интеллигенции того времени: 1. Кереселидзе – прозванный „Энциклопедистом“. 2. Радикал-социалист Антон Пурцеладзе – теоретик кружка. 3. Белетрист – Софрон Мгалоблишвили, кооператор. 4. Нико Хизанишвили – материалист, пропагандист женской эмансипации. 5. Белетрист Нико Ломоури, демократ. 6. Шио Давиташвили – горячий адепт трудовых ассоциаций. 7. Илико Мачавариани – бунтарь-террорист. 8. Ф. Голиев, атеист-коммунист. 9. Помещик из села Хидистави Васо Мегвинет-ухуцеси (на его квартире устраивались конспир. собр.). 10. Арсен Каландадзе, содержатель гор... типогр., печатавшей прокламации группы. 11. Свящ. Самадашвили, груз. аббат Дюшес. 12. Мишо Кипиани – революционер-организатор.

Детство и юность
Документы, записи, рассказы
Часть I. В Гори
1. В древнем городе Гори.
ა. ვახუშტის გეოგრაფია. Записки Кавк. отд. русского геогр. общества. т. XXIV, выпуск 5-й, стр. 85, Тифлис, 1904 г.
ბ. П. Иоселиани, туземные города, существовавшие и существующие в Грузии. Журнал министерства внутр. дел, часть 6-ая, стр. 398–400. СПБ. 1844.
გ. Н. Туманов. Описание груз. гор. Гори. СПБ. 1816. "С проведением железной дороги Поти–Тифлис (1871 г.) торг. значение Гори упало“.
2. Предки и родители.
ა. Предки Джугашвили жили в селе [Иван-д] Гори (Горийский уезд, лиахвское ущелье). Как и все крестьяне этого ущелья они были крепостными кн. Мачабели (ესტატე მაჩაბელის).
ბ. Екатерина Георгиевна Джугашвили (Урожд. Геладзе). სოფ. ლამბარულიდან, გლეხის ოჯახიდან (მოგონებები სხვების).
გ. მამა – ბესსარიონი (მოგონებები სხვების).
3. В квартале Русис-Убани.
ა. „Здесь родился 21 дек. 1879 г. и провел свое детство до 1883 года великий Сталин“ (Мемор. дом в Гори).
ბ. მდებარეობა რუსის-უბნისა.
გ. აღწერა გარეგანი და შიგნით – გორის სახლის.
დ. მამა.
ე. დედა.
ვ. ბავში როგორი იყო?
ზ. იავ-ნანა (აკაკი წერეთლისა).
თ. ეჟვანი აკვანზე... (ეჟვანი დაირიდანაა).
4. Детские игры и забавы.
ა. მეგობრობა ბავშებთან და სხვ. მოგონებანი.
5. Школа, учителя, товарищи.
ა. „Здесь в бывшем Духовном училище, учился с 1-го сентября 1888 г. до 1 июля 1894 г. великий Сталин“.
ბ. სულ რამდენი სასწავლებელი იყო?
გ. გარეგნულად რას წარმოადგენდა სასწავლებელი? აღწერა მდებარეობისა.
დ. „С 80-х годов, в царствование Александра III-го, по отношению к Грузии применялись исключительно полицейско-репрессивные меры: школа стала прямым орудием самой бесцеремонной русификаторской политики и учреждением где „верноподданные“ учителя должны были внедрять в питомцев „беспредельную веру“ и „благонадежность“.
(И. Джавахов. Политическое и социальное движение в Грузии в XIX в., стр. 40-41, СПБ, 1906 г.).
Землетрясение в г. Гори 20 февр. 1920 г.
(Духовный вестник Грузинского Экзархата. 1892 г.).
В духовном училище воспитывались будущие священники, поэтому им всячески старались привить богобоязнь, покорность и страх перед начальством. 1894 г. оконч. Гор. Д. У.
6. Среди народных масс, встречи и впечатления.
ა. Газетное объявление. პირველი დაკვირვებანი (მდგომარეობა).
7. За книгой.
წიგნების ამბები, განსაკუთრებული ამბებია...
8. Общественная жизнь Гори.
С 1876 – городск. Самоуправл. В начале 80-х г. революц. настр. кружки.
საზოგადო მოღვაწეები, მწერლები, პედაგოგები.
აქ. სტალინი აკტიურ მონაწილეობას იღებდა (მეტად აკტიურს) ქართული პიესების დადგმაში: „არც აქეთ, არც იქით“, „რაც გინახავს, ვეღარ ნახავ“ და სხვ.
(აქ თავდება სასულიერო სასწავლებლის პერიოდი).

Часть II. В Тифлисе
Тифлис к 90 годам XIX в.
ა. „Тифлис считается одним из древнейших городов на свете. Уступает древностью известным городам Египта, Вавилона, Ниневии, Персии, Финикии, Греции и Рима. Из городов Грузии он новее Мцхети и Кутаиса. Тифлис видел появление и исчезновение исторических народов: греков, римлян, арабов, монголов и византийцев. Он был поочередно под влиянием этих народов, оставивших свои следы в языке, нравах и учереждениях грузинского народа... Существование Тифлиса, прежде чем он сделался городом и резиденцией царей, теряется в мраке веков; Столицею Грузии он делается в исходе IV века н. э; до того же времени роль эта принадлежала Мцхету.
Дмитрий Бакрадзе и Николай Бердзенов, „Тифлис в историческом и этнографическом отношениях“, СПБ., 1870 г.

Тифлис лежит под 41O42 северной широты и 62O30 восточной долготы, высота его над уровнем моря у Михайловского моста равняется 1350 ф. Между тем как нагорные улицы достигают до 1600, а окружающие горы 2400 ф. Котловина в которой расположен город, открыта только к северу, а с прочих сторон замкнута возвышенностями, которые расступаются только там, где входит в нее и из нее выходит р. Кура... На правой стороне Куры находятся: предместье Вера с садами виноградно-фруктовыми, Мтацминда, Гаретубани, Сололаки, Харпухи и Ортачала, так-же с садами; на левой: бывшая колония Тифлис, вошедшая уже в черту города, Новые Куки, Старые Куки, Чугереты, Авлабар и предместье Навтлуг, занятые учреждениями комиссариатского ведомства и военным госпиталем; население его состоит из офицеров, чиновников и нижних чинов военно-медицинского управления, которые выстроив дома на не отведенных им землях, получили таким образом постоянную оседлость (იგივე წიგნი ბაქრაძის და ბერძენოვის, გვ. 129-131).

„В Тифлисе 200.000 жит. (Самый большой город Кавказа). Полуевропейский, полуазиатский город. Справедливость требует сказать, что с каждым годом он все более и более принимает европейскую физиономию. Такие улицы как Головинский проспект, Михайловская, Дворцовая и некоторые другие примыкающие к ним, сделали бы честь своими зданиями, гостиницами, магазинами и проч. любому европейскому городу, но улицы окраин, – узкие, извилистые, особенно базар, – вполне азиатские.
В. Цветова, Спутник туриста по Кавказу, стр. 95, Москва, 1900 г.“

„Армянский базар“ – небольшие улицы и состоят из двух параллельных рядов лавок (большая часть лавок в один ярус) с разными товарами, свежими и сушенными фруктами и припасами, здесь-же идет ряд духанов, булочных, цирюлен, кофеен, мастерских скорняков, мастеров туземной одежды и обуви, оружейников, седельников, серебряков. Тут все открыто; на востоке ремесленник не скрывал своего искусства. Шум, толкотня покупателей и разного народа, проходящий караван верблюдов, вереница ослов, навьюченных дровами или углем, перекинутыми по обе стороны корзинами с зеленью, огурцами и т. п. беспрерывное движение и пешком и верхом, и в экипажах дополняют картину; за армянским базаром идет Майдан – средоточие уже не мелочной, а обширной торговли хлебом, солью, живностью. Какая смесь одежд и лиц, племен, наречий, состояний – невольно восклицаешь с Пушкиным при взгляде на столпившиеся здесь разные национальности.
П. Н. Надеждин. Кавказский край. Природа и люди., 2-ое изд., стр. 318-319, Тула, 1895 г.

В Тифлисе издается несколько газет на русском языке: „Кавказ“, „Новое Обозрение“, „Тифлисский листок“, на грузинском языке: „Иверия“, „Меур.“, „Джеджили“; на армянском языке „Мшак“, „Нор-Дар“, „Ахпюр“, „Ардзаганк“ и „Мурч“. Кроме этого на французском языке – „Иллюстрированный Кавказ“.
В. С. Кривенко, Очерки Кавказа, стр. 116, СПБ, 1893 г.

По фабричной деятельности Тифлис, между прочими городами края, занимает первое место. В 1890 г. в нем числилось 111 фабрик и заводов с производством на 3.473.698 р. В Тифлисе впрочем, не столько развита заводская и фабричная промышленность, сколько кустарная ремесленная; тифлисские ремесленники организовали из себя корпорации, известные под именем амкарств.
П. Н. Надеждин (იგივე წიგნი)..

„В первых числах ноября мы начали работать в районе Авлабара. Точно люди, потеряв всякую надежду на лучшую жизнь, собрались все вместе, чтобы вместе голодать и мыкать горе. Что ни хата – нищета, что ни халупа – страдание. Сыро, холодно и голодно в них…
Население здесь сплошь – рабочие. Плотники, каменщики, сапожники, кожевники и проч. громадное большинство каторых сидят без [хлеба] работы. Женщины заняты ручным трудом: шьют белье и плетут тесьму и галуны из мишуры для торговцев. Заработная плата неимоверно низкая, за пару рубах получают 5 копеек, шаровары шьются за 3-4 копейки, за моток тесьмы в 45 аршин платят 30-40 копеек“.
Газ. „Тифлисский листок“, №5, от 8 января 1911.

„Я жил в доме, который стоит над Курой, на высокой скале, и из окон моих виден весь Авлабар, раскинувшийся на противоположном берегу реки. Там ломанные линии домов, разделенные узкими, извилистыми и крутыми улицами, стоят чуть не на крышах друг друга, поднимаясь от реки до вершины горы: и все они так хаотически скучены, так грязны и неуклюжи, что кажутся громоздким мусором, сброшенным с верха горы и при падении вниз, в страхе и без порядка прилипшим к ее каменным ребрам. Черепица их крыш, серый камень стен, деревянные пристройки, балконы и терассы висящие в воздухе, – вся эта масса камня и дерева, громоздясь друг на друга заставляет думать, что только землетрясение, могучий толчок подземных сил, мог придать жилищам людей вид такого хаоса.
А Кура, ревущая в узком каменном ложе, между сдавивших ее скал, с пеной гнева, бъется в берега как бы грозя разрушить и смыть с них тяжелые и грязные здания, – Кура наполняет воздух сердитым ропотом и еще более усиливает оригинальность картины и странное впечатление, навеянное ею“.
А. М. Горький, „Праздник шиитов“, газета „Нижегородский листок“, №174, от 28 июня 1898 г.

„მუშა“ – ლექსი ილია ჭავჭავაძისა.

Надо ли говорить о том, в каких условьях бесправия и угнетения жили и работали в Тбилиси такие выдающиеся деятели грузинской культуры и искусства, как Илья Чавчавадзе, Акакий Церетели, Важа-Пшавела, Гогебашвили, Васо Абашидзе, Ладо Алекси-Месхишвили, и многие другие; Каких трудов стоило им донести до своего народа слова, будившие в сознании стремление к утверждению родной культуры, к осуществлению идей передовых людей того времени.
(Серго Клдиашвили „Тбилиси – сердце Грузии“, газ. „Известия Сов д. пр. СССР“, №135, от 12-го июня 1938 г.).

Тбилиси особенно дорог каждому патриоту нашей родины.
Ведь на этих улицах, на заводах и фабриках в гуще рабочей массы провел годы своей юности и вождь страны советов. Каждый уголок Тбилиси хранит горячее воспоминание о…
„Веч. Тбилиси“ от 31 дек. 1938 г.

Конец прошлого и начало нынешнего века – самое знаменательное в истории города – время.

1801 году 13 сент. Гори определился уездным городом (Кутаис был Губернским гор.). (გუბერმანი?).
1818 – основывается первая школа, Духовное училище.

*
კრებულები, წიგნები და ბროშიურები, ჟურნალ-გაზეთები – დასახელებული სტალინის ბიოგრაფიაში:
1. Грузинский царевич Вахушти, „География Грузии“. Записки Кавк. отд. русского географического общества, т. XXIV, выпуск 5-й, Тифлис, 1904.
2. П. Иоселиани, „Туземные города, существовавшие и существующие в Грузии“. Журнал министерства внутр. дел, часть 6-ая, СПБ, 1844.
3. А. Туманов, „Описание Грузинского гор. Гори“, СПБ, 1816.
4. Ф. Махарадзе и Хачапуридзе, „Очерки по истории рабочего и крестьянского движения в Грузии“, М., 1937.
5. И. Гришашвили, „ძველი თბილისის ლიტერატურული ბოგემა“, Тбилиси, 1927.
6. „Сборник материалов для описания месностей и племен Кавказа“, вып. 5-й, статья 3. Гулисова: „Об игрушках, играх и разных детских забавах, встречающихся в Грузии“, Тифлис, 1886.
7. Сборник „Рассказы старых рабочих о великом вожде“, Тбилиси, 1937.
8. „Духовный Вестник Грузинского Экзархата“, 1892.
9. „Новое обозрение“, №2171, 1890 г., объявление.
10. Л. П. Берия, „К вопросу об истории большевистских организаций Закавказья“, Партиздат ЦКВКПБ, 1937.
11. „Материалы для изучения экономического быта государств. крестьян Закавказского края“ (Сборник, т. VI, стр. 201, Тифлис, 1887).
12. „Заря Востока“, 1937 г., №299, от 29 декабря. Речь Луппола И. К., „Имя сверкающее из глубин веков“ (О Руставели).
13. А. Хаханов, „Очерки по истории груз. словесности“, вып. 4-й, Москва, 1907.
14. Дмитрий Бакрадзе и Николай Берзенов, „Тифлис в историческом и этнографическом отношениях“, СПБ, 1870 г.
15. В. Цветова, „Спутник туриста по Кавказу“, Москва, 1900.
16. П. Н. Надеждин, „Кавказский край, природа и люди“, 2-ое изд., Тула, 1895.
17. В. С. Кривенко, Очерки Кавказа, СПБ, 1893 г.
18. „Нижегородский листок“, газ. №174, от 28 июня 1898 г., А. М. Горький, „Праздник шиитов“.
19. „Вечерний Тбилиси“, от 31 декабря 1938 г., „О Тбилиси“.
20. „Тбилиси – столица советской Грузии“, сборн. изд., „Заря Вост.“, Тбилиси, 1939 г.
21. „Богословский Вестник“, журн., сентябрь, 1903 г., статья проф. Моск. Дух. Академии П. С. Казанского, „О ректорах“.
22. „Из воспоминаний русского учителя Грузинской Православной Духовной Семинарии в Тифлисе“. Москва, 1907 г., тип. „Русская печатня“.
23. „Молодая Гвардия“ – ежемесячный журнал, 1939 г., кн. 12-ая.

Монумент, сверкающий из глубины веков.

*
[დიდ არს, ნება, რომელმაც ყოველივე სიბრძნითა ქმნა].

ჩემმა მზემ.
ჩემმა მზემ, [მიკვირს და გამკვირვებია:] [ხანდახან მთელი] წლების განმავლობაში...

„ჩემმა მზემ!“
[ჩემმა მზემ, ვით არ ვადიდო ნება, რომელმაც ყოველივე სიბრძნითა ჰქმნა].

დიდ არს ნება.
დიდ არს ნება, რომელმანც ყოველივე სიბრძნით ჰქმნა. ვით არ ვადიდო [რაჭა,] (საქართვ. გეოგრაფია) სახელი შენი, ჩემო [მშვენიერო] საყვარელო სამშობლოვ! (რა მშვენიერი ბუნება გაქვს, რა [სახელოვანი] ძვირფასი ადამიანები გყვანან: „კაცნი ტანოვანნი, მხნენი, ბრძოლასა შემმართებელნი, ქალნი მშვენიერნი, მქცევნი ეგრეთნივე, რბილნი“, როგორც ამბობს ჩვენი ძველი [ისტორიკოსი და გეოგრაფი] მემატიანე).
დღეს აქ მოსულხართ: (გეოგრაფია და სანატორიის გამგესთან).

თქვენ აქ მოსულხართ.
თქვენ აქ მოსულხართ, რათა მოუსმინოთ სახალხო მგოსანს: და მე მოვალე ვარ, ანგარიში...

ჩვენ უნდა გავნათლდეთ და გავმრავლდეთ.
„ჩვენ უნდა გავნათლდეთ და გავმრავლდეთ. არ არის სწორი, რომ [თანა] ჩვენს [ქართველ ქალს] ქართულ ოჯახს ორისა ან სამი[ს] შვილის მეტის აღზრდა არ შეუძლია; ქებათა-ქება თვითეულ ქართველ ქალს, რომელიც თორმეტსა და მეტს შვილს აღუზრდის სამშობლოს“.

*
[ამ რამდენიმე დღის წინ, ბუბასკენ მიმავალ გზაზე მწყესებმა] ჩემს აქ ყოფნაში, ერთი თვის განმავლობაში, ჩემთვის რამდენიმე შესანიშნავ შემთხვევას ჰქონდა ადგილი. მკათათვის დამლევს, ბუბასაკენ მიმავალ გზაზე შემხვედრმა მწყესებმა მიცნეს და წამიკითხეს გაზეთი (ლიტ. და ხელოვნება), რომელშიაც ეწერა, რომ ჩეხოსლოვაკიის მწერლები სცემენ ქართველი მწერლების ანტოლოგიას, რომლის საერთო სახელი იქნება - „დროშები ჩქარა“. [ეს] ამ ანტოლოგიის ამბავი პირველად აქ გავიგე და დავინტერესდი, ვინაიდან „დროშები ჩქარა“ ხომ ერთ-ერთი ჩემი ლექსის სათაურია.
აქვე მინდა აღვნიშნო, რომ ჩვენი კურორტის თავაზიანი დირეკტორის ამხ... და კურორტის მთავარი ექიმის ამხ... გასვიანის ინიციატივით - მოხუცმა ნიკორწმინდელმა დურგალმა - ნიკოლოზ ვაჩაძემ - დიდის გულმოდგინებით გაკეთებული მაგიდა დამიდგა ტყეში - მუხის ქვეშ, გაიყვანა რა ბილიკი ვილლიდან - ჩემს მაგიდამდე. და ამგვარად, ჩემს განკარგულებაში იყო ახალთ-ახალი ხეივანი, ჩემთვის სრულიად საკმარისი.
ამ ორ შემთხვევამ - ბუბელი მწყემსისა და ნიკორწმინდელი დურგლის ჩემდამი ყურადღებამ - გამოიწვია ჩემში ერთი მოგონება:
ეს მოხდა 1917 წელს [იანვარში], ოცდაათი წლის წინად, მოსკოვიდან ახლად დაბრუნებულს, მე შემატყობინეს, რომ ქუთაისის გენერალ-გუბერნატორის მიერ განკარგულება იყო გაცემული ჩემი დაპატიმრების შესახებ. ეს განკარგულება მიეცა ქუთაისის პოლიციას, აგრეთვე ჟანდარმერიას - სისრულეში მოსაყვანად, რის შესახებაც მე ჩუმად მაცნობა გუბერნატორის მდივანმა - გვარად დადიანმა. მან მიჩვენა ასლი ამ განკარგულებისა და მირჩია, როგორც ჩემს მხარეზე მყოფმა კარგმა ქართველმა, მიმეღო რაიმე ზომები. მეც, რა თქმა უნდა, მაშინვე არალეგალურ ცხოვრებაზე [ვარჩიე გადასვლა] გადავედი, ვცხოვრობდი ხან ერთ, ხან მეორე მეგობართან, კიდევ კარგი, რომ გამტანი მეგობრები საკმარისად მყავდა. სახლიდან არც დღით, არც ღამით არ გამოვდიოდი. ასეთ მდგომარეობაში განვაგრძობდი დიდი ხნის წინად დაწყებული წიგნის „ქართული ორნამენტის“ წერას. საქმე იმაშია, რომ [ბავშობიდანვე] ყრმობიდანვე ძალიან მიტაცებდა ქართული ორნამენტის იშვიათობა, მასში, როგორც ჩვენს ხუროთმოძღვრებაში, მასში მე ვგრძნობდი და ვხედავი ქართველი ერის, მისი ხელოვნების, მისი ადამიანების მთლიან ბუნებას, ნიჭს, თავისებურებას. ვწერდი დღითა და ღამით, ძალიან გულმოდგინედ, წიგნმა ისე გამიტაცა, რომ სულ დამავიწყა გუბერნატორი, მისი განკარგულება, ყველაფერი. ჩემთან სანახავად მოსულს პოეტს - ბეგლარ ახოსპირელს ვთხოვე, ჩამოეტანა ჩემთვის ძველი ჩვენი ტაძრის ნანგრევიდან რაიმე ორნამენტი. მან თხოვნა შემისრულა: მომიტანა დროთა სვლისაგან ხავს-მოდებული ორნამენტი, რომელიც ყურძნის მტევანს გამოსახავდა. დავიდე მაგიდაზე და ასე განვაგრძობდი წერას.
ერთ საღამოს ჩემთან შემოვიდა დიასახლისი, დარბაისელი იმერი მანდილოსანი; როდესაც ჩემს მაგიდაზე ქვის ორნამენტი დაინახა, სთქვა: - დაგღლისთ, მგოსანო, ამდენი წერა, ცოტა უნდა შეისვენოთ, გარწმუნებთ, რომ ჩვენი ორნამენტი ისეთი თვისებისაა, რომ არსად გაქცევა არ შეუძლია: ქვა არის. თქვენი ნიჭის პატრონს კი ქვა კი არა, მერანიც ვერსად გაექცევაო. დრო კიდევ ბევრი გაქვთ წინაო.
გამეცინა. „მართლაც, - ვიფიქრე, - ცოტათი შევისვენებ-მეთქი“.
ნაბადი მოვიხურე, სახეზე ჩაბალახი მოვიხვიე, და აი, პირველად დიდი ხნის შემდეგ ქალაქში გამოვედი. საღამო ხანი იყო, ქუჩებში არავინა სჩანდა, მე მაინც ძალიან ფრთხილად მივდიოდი, რომ არავის ვეცნე.
ქალაქის თეატრს ძალიან შორიდან მოვუარე.
თვით თეატრში კი რაღაც არაჩვეულებრივი რაღაც ხდებოდა, გარედანაც ეტყობოდა.
თეატრის კულისებში შევედი ჩუმად, მსახიობებთან; [იქიდან უფრო მყუდრო...]
- რა, რა მოხდა? - ვკითხულობ.
- რევოლიუცია, მგოსანო! - იყო პასუხი.
- რას ამბობ, გაიმეორე...
- რე-ვო-ლიუცია! მგოსანო...
- რევოლჲუცია... მერე... სად არის დროშები?
ფოიედან გამოვვარდი - ქუჩაში გამოველ და იქიდან გავეშურე თეატრის გაჭედილ დარბაზისკენ.
შევედი თუ არა თეატრის დარბაზში, აღელვებულმა აუდიტორიამ იმ წამშივე შემამჩნია და ძახილით - „გაუმარჯოს როვოლჲუციას“ - გარს შემომეხვია. გაფიქრებაც ვერ მოვასწარი, თვალის დახამხამებისთანავე, ხელით [ამიყვანეს] ამიტაცეს, ასე რამდენიმეჯერ შემომატარეს თეატრი. ისმოდა მქუხარე ტაშისცემა და ძახილი: „გაუმარჯოს რევოლჲუციას... დროშები...“
აი, ამ მომენტში დაიბადა ჩემი ლექსი „დროშები ჩქარა“:

გათენდა. ცეცხლის მზე აენთო, აცურდა.
       დროშები ჩქარა.
თავისუფლება სულს ისე მოსწყურდა,
ვით დაჭრილ ირმების გუნდს წყარო ანკარა.
       დროშები ჩქარა.
დიდება ხალხისთვის წამებულ რაინდებს,
ვინც თავი გასწირა, ვინც სისხლი დაჰღვარა,
მათ ხსოვნას ქვეყანა სანთლებად აინთებს,
       დროშები ჩქარა.
დიდება, ვინც კიდევ გვაბრძოლებს იმედით,
ვინც მედგრად დახვდება მტრის რისხვა-მუქარას,
გათენდა, შეერთდით, შეერთდით, შეერთდით,
       დროშები ჩქარა!

* * *
ეხლა.
მახსოვს, ლექსის კითხვის დროს (მაშინ მე ამ ლექსს ვკითხულობდი საჯარო გამოსვლებზე, ჯარში) ყველგან და ყოველთვის ხაზს ვუსვამდი განსაკუთრებით უკანასკნელ სტრიქონებს: „დიდება, ვინც კიდევ გვაბრძოლებს იმედით, ვინც მედგრად დახვდება მტრის რისხვა-მუქარას“. „მართალი ხარო“ - მეუბნებოდენ ჩვენი მწერლები. ცნობილია, რომ იმ დროს ქუთაისი ცენტრი იყო ქართული ლიტერატურული მოძრაობის, მრავალ შეჯახებებისა და ახალ გზათა ძიების (თბილისი სრულებით არაფერს არ წარმოადგენდა). „რევოლიუცია მხოლოდ დაიწყოო, - ამბობდენ ისინი, - იქნება კიდევ ბრძოლები... არსებობს მტერი, ეს ცხადია. არ უნდა [ვიყოთ] მივეცეთ თვითდამშვიდებას, ვინაიდან არსებობს მტრის რისხვა-მუქარა, ვინაიდან მტერს მტრულად დახვედრა უნდა. ჩვენ უნდა ვიბრძოდეთ მედგრად, იმედიანად“.
მე ადრევე მხურვალე მიმდევარი ვიყავი რევოლჲუციური იდეების (გაიხსენეთ 1905-1907 წ.წ. ლექსები „პირველი მაისი“, [და] შემდეგი - ტფილისის სემინარიის პერიოდი, ჟურნალი „ახალი კვალი“ და სხვ.). ჩემს შეგნებაში კი 1917 წელი იყო ერთი საფეხურიდან მეორე, უფრო მაღალ საფეხურზე ასვლა. მე ვიგრძენი, რომ ლექსი „დროშები ჩქარა“ სარგებლობდა მასის მხურვალე გამოხმაურებით იმის გამო, რომ იგი გამოსახავდა ხალხის მისწრაფებას, ხალხის მოთხოვნილებას, ეს იყო მიხვედრა მასის საშინელი სულიერი განწყობილების და ერთხელ კიდევ ნათელი გახდა, რომ პოეზია, რა საგანსაც არ უნდა ეხებოდეს იგი, არასდროს არ არის პოეზია, თუ მას თან არ ახლავს გულწრფელი, უმაღლესი პათოსი, თუ იგი არ ემსახურება სახალხო ინტერესებს; ხელოვნება, რა თქმა უნდა, უპირველესად უნდა იყოს ხელოვნება, მაგრამ არა მხოლოდ და მხოლოდ საკუთარ სფეროში; იგი უნდა იყოს ეროვნული იდეა - და ისეთ დროს, როგორც რევოლჲუციაა - იგი უნდა იყოს მოწოდება. არის ჩვენში ორი სხვადასხვა, არა-ერთნაირად ხმის გამომცემი ინსტრუმენტი. ერთია სტვირი, ან ჩონგური, რომელზედაც იმღერება „იავ-ნანა“ - მეორეა ნაღარა, ბუკი; აი, ამ ბუკით დადგებოდა სვანი მთაზე და სახალხო ყრილობას იწვევდა (იხ. საქართველოს ისტორია - აკად. ს. ჯანაშიას რედაქტორობით გამოსული, გვ. 14). ამნაირ ასპეკტში ჩნდება ეხლა ჩემთვის ლექსი „დროშები ჩქარა“. 1917 წელი ჩემთვის პირველად იყო - ქუთაისი, შემდეგ ტფილისი, მოსკოვი, და ბოლოს, პეტროგრადი, სადაც ვინახულე ამხ. სტალინი [და გადავეცი მას ქართველი მწერლების მხურვალე სალამი]. ასეთია მოკლედ ისტორია ერთი ლექსისა „დროშები ჩქარა“. ლენინიც, სწორედ იმ მომენტში, ასე სწერდა:
„რევოლიუცია მოახდინა პროლეტარიატმა, მან გამოიჩინა გმირობა, იგი ღვრიდა სისხლს, მან გაიყოლია თან მშრომელი და უღარიბესი მოსახლეობის უფართოესი მასები“ (ლენინი, ტ. XX, გვ. 23-24.).
„რუსეთის პროლეტარიატის სამი წლის 1905-1907 წლების უდიდესი კლასობრივი ბრძოლებისა და რევოლიუციური ენერგიის გარეშე შეუძლებელი იქნებოდა მეორე რევოლიუციის მოხდენა ესოდენ სწრაფად, - მისი დაწყებითი ეტაპის დამთავრების თვალსაზრისით, - რამდენიმე დღეში“. - აღნიშნავდა მაშინ ლენინი (იქვე, გვ.13).

* * *
ეხლა.
ყოველი შემდგომი თემა - [უერთდება] უახლოვდება შემდგომ თემას, და ეს პროცესი ხდება თანდათანობით და ლოღიკურად. ლექსიდან „დროშები ჩქარა“ გამომდინარე ჩემს სხვა ლექსებს, რომლებიც მხოლოდ და მხოლოდ 1917 წელს ეხება, აქ დავასახელებ 100 ლექსს: 1. აღმოსავლეთი, 2. არიან დღენი, ათრობდა ხალხთა მწუხარება და სხვ. (იხ. მე-2 რვ.) და პოემებს...

მე ხომ მოვალე ვარ, როგორც სახალხო პოეტი, ანგარიში წარვუდგინო ჩემს ხალხს.
ყველა ეს ლექსები - ცალკე წიგნად დავამზადე აქ, და შესაძლებელია გამოცემაც მოესწროს ოკტომბრის XXX წლისთავისათვის, თუმცა ძალიან ცოტა დრო დარჩა, სულ რაღაც ორი თვეა. წიგნის საერთო სათაური იქნება „დროშები ჩქარა“, და ეხება მხოლოდ და მხოლოდ 1917 წელს.

* * *
ეხლა.
შეიძლება ვინმემ მკითხოს: რა იქნა ის წიგნი, „ქართული ორნამენტი“, რომელსაც ასეთი გატაცებით ვწერდი რევოლიუციის წინა ღამით?
ო, ეს მთელი ისტორიაა.
მას მერე ბევრმა ხანმა გაიარა, ბევრი რამ დავკარგე, მაგრამ ის [ქვა] ორნამენტი არ დამიკარგავს, დღესაც ჩემს სამუშაო მაგიდაზე დევს, ტფილისში.
წიგნის წერას განვაგრძობდი და განვაგრძობ ეხლაც.
თუ მე - განვაგრძობ წერას ქართულ ენაზე..
თუ - ძველის-ძველია ჩვენი ძვირფასი ქართული ენა.
თუ - ლინგვისტიკის მეცნიერებაში ეხლახან (1938 წ.) დასმულია საკითხი საერთოდ კავკასიური ენების ინდო-ევროპულ ენებზე გავლენის შესახებ (ეს საკითხი წამოყენებულია ცნობილი ლინგვისტის ვან-გინნეკენის მიერ, რომელიც ერთი, 1912 წელს, ფრაკიის სოფელ ეზეროვოში ნაპოვნ წარწერის ლინგვისტიკური ანალიზის საფუძველზე (წარწერა მიკუთვნებულია V საუკუნეს ჩვენს ერამდე), მეცნიერი მივიდა დასკვნამდე, რომ ძველი ბერძნული ენის სუბსტრატად გვევლინება ქართული ენა - და ამის შესახებ [მოხსენება [გააკეთა] ვან-გინნეკენის მიერ წარედგინა] ლაპარაკი იყო ლინგვისტების IV ინტერნაციონალურ კონგრესზე 1936 წ.
თუ - [და] ქართულ ენაზე ძველისძველად შექმნილი მითოლოგიური პოემა „ამირანი“ [ცნობილ] საფუძვლად დაედო და მხოლოდ შემდეგ [აშენდა] შეიქმნა საბერძნეთში მითი - „მიჯაჭვულ პრომეთეზე“.
ძველის-ძველი ენაა - ერთის სიტყვით - ამასთანავე მდიდარი.
ამ ენაზე შეიქმნა ქართული (დამწერლობა) ანბანი - 26 საუკუნის წინად, არა გუშინ, არამედ ოცდაექვსი საუკუნის წინად. და ჩვენი უდიადესი მწერლობა - დაწყებული VI საუკუნიდან, ენით [შექმნილ] გამოხატულ სიბრძნეს - გამოხატავს ხელოვნება, არა-მარტო სიტყვიერი, არამედ უენოც, ქვაც, ხუროთმოძღვრება - მაგალითად „მცხეთის ჯვარი“ სიამაყე ძველი ქართული ხუროთმოძღვრების.
როგორ არაა ჩვენთვის ძვირფასი, აქ, ღებში ნახული ბრინჯაოს ხანის ბალთა, მისი მშვენიერი ორნამენტებით.
როგორ არაა ჩემთვის ძვირფასი ყოველივე ეს?
რევოლიუციიის მეორე დღესვე, პეტროგრადში გამგზავრების წინ, - მე ავედი მთაზე, სადაც ბავშობა, ყრმობა და ახალგაზრდობა გავატარე. ვნახე ჩემი საყვარელი ქვა - სვეტის თავი და ვუძღვენი მას [ეს] ლექსი „სვეტის გვირგვინი“. ეს ლექსი მაშინ დამეკარგა [შესაძლებელია აღმოჩნდეს ვინმესთან ქუთაისში], მხოლოდ აქ, რაჭაში გამომგზავრების წინ, აღმოვაჩინე ქუთაისში; აი, ეს ლექსიც, წაგიკითხავთ...

* * *
როგორ არაა ჩვენთვის ძვირფასი მე-10, მე-11 საუკუნის დიდი ხელოვნება, მაშინდელი ხუროთ-მოძღვრება, შენობის დიდებული გარეგანი სამკაული, განსაკუთრებით ჩუქურთმა (ორნამენტი), უდიდესი ძეგლები მაშინდელ ხუროთმოძღვრებისა: ალავერდის ტაძარი, ბაგრატ III ტაძარი, სვეტი-ცხოველი, სამთავისი, ბედია, სამთავრო, ნიკორწმინდა.
„ქუთაისის, სამთავისის, ნიკორწმინდის და რიგი სხვა ტაძრებისა შემკობილია საუცხოო ჩუქურთმით, ქვაზე ჭრის ახალი რელიეფური წესით, რომელიც სინათლისა და ჩრდილის მკვეთრი შეპირისპირებისათვისაა ნავარაუდევი, ორნამენტი სულ უფრო და უფრო მდიდრული ხდება და კედლების სულ უფრო და უფრო დიდ ნაწილს ჰფარავს ხოლმე“ (საქ. ისტ.).
[ნება მომეცით, წაგიკითხოთ ლექსი „ქებათა-ქება ნიკორწმინდას“].
როდესაც ნიკორწმინდელი დურგალი აქ, შოვში, მაგიდას მიკეთებდა, თან მიყვებოდა ამბებს ნიკორწმინდის ჩუქურთმების შესახებ. და მე დავპირდი მას, რომ ამ მაგიდაზე დავწერ რაიმეს [ნიკორწმინდაზე. ამ] იმ ძეგლის შესახებ. [პატივცემულო, მე ეს დაპირება შევასრულე] და ვინაიდან, სახალხო პოეტის სიტყვა ყოველთვის საქმეა, ამასთანავე, ჩვეული არა ვარ დაპირების არასრულებას, იმ დღესვე დავსწერე „ქებათა-ქება ნიკორწმინდას“. წაგიკითხავთ...

* * *
თქვენ შეამჩნევდით, თუ რაგვარ კავშირში იმყოფება თანამედროვეობა ძველ კულტურასთან. ჩვენ იგი მიღებული გვაქვს - ისტორიულად, და მოვალენი ვართ, დავიცვათ იგი და გამოვიყენოთ იარაღად, სადაც და როგორც კი დაგვჭირდება. თანამედროვეობაა ის დროშები, რომლითაც წინ მიდის, წინეთ მცირე-რიცხოვანი, ეხლა კი მძლავრი არმია. დაიწყო ქართულმა პოეზიამ, [მას] და მიჰყვა ჩვენი ხელოვნების სხვა დარგები: ჩვენი თეატრი, ჩვენი მუსიკა, ჩვენი მხატვრობა. და ამ ჟამად ჩვენ გვაქვს ერთი დიადი, მთლიანი, თანამედროვე ხელოვნება, [რევოლ.] ემოციური, რომანტიული, უაღრესად ქართული.
ჩემზე ადრე აქ ბრძანდებოდა დიდი აკაკი წერეთელი. როდესაც იგი რაჭიდან ქუთაისში დაბრუნდა, [და] მახსოვს, მონაწილეობა მიიღო, ჩვენი, ახალგაზრდების სალიტერატურო საღამოში. მახსოვს, მე წავიკითხე ლექსი „შემოდგომა“. [ფარდის] მე ვკითხულობდი ლექსს ცოტათი ამღერებით, როდესაც ფარდა დაეშვა, აკაკიმ მიბრძანა: „თქვენ ხომ [რაჭველი არა ხართო] რაჭაში არ გიცხოვრიათო“. - არა-მეთქი, ბატონო აკაკი, [იმერელი გახლავართ-მეთქი]. „იმიტომაო, - მიბრძანა, - სცენაზე ლექსს რომ ჰკითხულობდით, ისე კითხულობდით, თითქო მღეროდითო. რაჭაში სწორედ ასე, გაბმით, ყოველივე მანჭვა-გრეხის გარეშე, დინჯად ლაპარაკობენ, თითქო მღერიანო. და ამგვარად წაკითხული ლექსი ძირითადად ქართულიაო“. ასე [ბრძანა] გადასჭრა დიდმა აკაკიმ ქართული წაკითხვის (დეკლამაციის) საკითხი. [ეს ისე, სხვათა შორის] მართლაც, [რაჭული] საუბრის გულდასმით, მეცნიერულად შესწავლა, მისი ლიტერატურული მიზნებისათვის გამოსაყენებლად, გადაუდებელ საქმედ მიმაჩნია, მაგრამ [ეს, სხვათა შორის] ამაზე სხვა დროს.
აკაკი აქ ბრძანდებოდა 1912 წელს; მაგრამ მაშინ მას არ შეეძლო ენახა ის, რასაც ჩვენ ვხედავთ დღეს; იყო, მაგალითად, ასეთი გზები მაშინ? - არ იყო. იყო ელექტრონი? - არა. იყო ამდენი შკოლები? - არა. იყო კერძო საკუთრება, თვითმპყრობელობა და აქედან გამომდინარე „ბედნიერებანი“. აკაკი რომ ცოცხალი იყოს, ისეთი დიდი ბუნების პოეტი, პირველი გამოეხმაურებოდა სიდიადეს თანამედროვეობისას, [როგორც] ისევე, როგორც მიეგება იგი 1905 წლის რევოლიუციას. ელექტრო-სადგური ბუბურაზე, აი რა არის [თანამედროვეობა] თანამედროვე რაჭა...

იგი ამ გზით მიიწევს წინ, და ყოველგვარი დაბრკოლება (მას ხელს ვერ შეუშლის) მის გზაზე - გადნება, როგორც ის თოვლი, რომელიც [არაბუნებრივად მოვიდა შოვში 2 აგვისტოს, ღამით, ზაფხულში] ერთი თვის წინ, ორ აგვისტოს - მოვიდა შოვში და ჩვენი დაშინება მოინდომა.

„მსჯელობის უნარი“.

ჩუქურთმა-ორნამენტი
1. ურთხმელით - ჩუქურთმებით, 2. ერთ-ურთმა, 3. ბურთმა, 4. უთქმმა, 5. უკურთხმა, 6. ბურდმა, 7. წუთმა, 8. შურთხმა, 9. გულთქმა, 10. სულთქმა, 11. თურქმა, 12. თურგვნა, 13. თუთქმა, 14. ჩონგურთმა, 15. ურდომა, 16. ხევსურთმა, 17. დასტურ-თქმა.
1. მოჩუქურთმება - როგორ თბება, 2. წაურთმევი - ნაჩუქურთმევი, 3. კურთხევით - ნაჩუქურთმევით.
1. ამინდი - ორნამენტი, 2. კენტი, 3. ჩამონაღვენთი, 4. გაჰფენდი, 5. გამონამეტი, 6. ცხრაას-ცხრამეტი, 7. ზმანეთი, 8. ჩამოადენდი, 9. დათენთილს, 10. მიამიტი, 11. შუაღამეთი, 12. გამენდო, 13. ამენთო, 14. სვანეთი, 15. მწვანეთი, 16. განედი, 17. თრიალეთი, 18. კახეთი, 19. მთიანეთი, 20. თიანეთი, 21. ფშავეთი, 22. ერთმანეთი, 23. რამეთი, 24. გადანამეტი, 25. ხვალემდი, 26. ღალატი, 27. სიბრწინვალეთი, 28. სიამეთი, 29. მოკამკამეთი, 30. მოწამეთი, 31. აღმოსავლეთი, 32. ოსმალეთი, 33. გაენთე, 34. მანემდი, 35. რომ დაბერდი, 36. რომ დაძველდი, 37. მონამეტი, 38. მიმდინარეთი, 39. მონარიდი, 40. ჭეშმარიტი, 41. მდგომარეთი, 42. მწვდომარეთი, 43. მსხდომარეთი, 44. მჯდომარეთი, 45. მხლტომარეთი, 46. მსხლტომარეთი, 47. მნდომარეთი, 48. მკვდომარებით, 49. მწონარეთი, 50. მწყრომარეთი, 51. შეუცდომარეთი, 52. ყიამეთი, 53. მოქარეთი, 54. შემოგარეთი, 55. თანამოგვარეთი, 56. განარინდი, 57. ბედია, 58. მწოლარეთი, 59. მოკამარეთი, 60. მწოვარეთი, 61. მძოვარეთი, 62. მკრთოვარეთი, 63. მთრთოლვარეთი, 64. განედი, 65. ჭეშმარიტი, 66. რაინდი, 67. მაინც, 68. რანაირეთი, 69. ორ-ნაერთი, 70. ორმა ერთი, 71. ფანტელი, 72. კორიანტელი, 73. დინამიტი, 74. რამეთი, 75. განელტვი, 76. განელდი, 77. ნაპენტი, 78. საფანტი, 79. კვეს-აბედი, 80. შორს წავედი.

აკაკი ნიშნიანიძეს
[პირდაპირ საკვირელია ამ ადამიანების]
[რაა საჭირო პოეტისათვის]
[კაცი ეროვნულ ტანთსაცმელში]
[იმერთ ეროვნულ ტანთსაცმელით]
[ჩოხა ახალუხით მიემართება]
[ვიღაც ბრიყვმა კი დაიძახა: „ჩუ, გავარდება“.]
[მის დანახვაზე ვიღაც ამბობს:]

[იმერი ჩოხით, ეროვნულით მოემართება]
[იმერი ქუდით ეროვნულით მოემართება,
ჩოხის დანახვით - ვიღაც.]
[იგი] კაცი ეროვნულ ტანთსაცმელში მოემართება,
ჩოხის [ნახვაზე] დანახვით ვიღაც ამბობს: - ჩუ, გავარდება!
გახსოვს, - ზღვასავით რომ მოაწყდა ხალხი ოპერას,
მგონი - გვერდები - შენ არა და - ბევრს მიურბილეს...
[იმერო, იმავ ძველი] შენ, როგორც მაშინ, იმავ ჩოხით უნდა დაესწრო
ორმოცდა რვაში - ორმოცი წლის ჩემს იუბილეს.
თავისებურად [იმერელმა თუ დაუარა] გზით იმერმა თუ მოუარა -
[დე] მაშინ [ნახონ] გაიგონ, „გავარდება“ მართლა თუ არა.

„Рябинина“.

* * *
ცხენი მიშოვეს [ასეთი,] ლამაზი
მსგავსი არ იყოს [არსად] მღელვარე,
ოქროს უნაგირს ალმასი
ზედ უბრწყინავდეს [ალმასი] ელვარე.

ცხენი მიშოვეს ასეთი -
თორმეტს მოჰყავდა, თავაზით,
მზეს ჰგავდა სიკისკასეთი,
ხელი გადვუსვი გავაზე.

„შენი ჭირიმე, ლურჯაო“.

*
მთელ მსოფლიოში ჯერარნახულს, ჯერ არგაგონილს,
უდიდესს თავის ნებისყოფით, გმირულს უაღრესს,
თვალწინ გადაშლილ გარდატეხათ უდიადეს აზრს,
მრავალი ათას...

*
კაცი ეროვნულ ტანთსაცმელში
       მიემართება,
მის დანახვაზე ვიღაც ამბობს:
       - ჩუ, გავარდება!

გახსოვს? ზღვასავით რომ მოაწყდა
       ხალხი ოპერას,
კართან გვერდები შენ არა და
       ბევრს მიურბილეს.
შენ, როგორც მაშინ, იმავ ჩოხით
       უნდა დაესწრო
ორმოცდა სამში, უსათუოდ,
       ჩემს იუბილეს. -

თავისებური გზით იმერმა
       თუ მოუარა -
მაშინ გაიგონ - გავარდება
       მართლა თუ არა!

[დროშები]
I
[გათენდა. ცეცხლის მზე [აენთო] აცურდა,
[დროშები!] სამშობლოვ,
[დიდება ხალხისთვის წამებულ რაინდებს.]
[თავისუფლება]
დროშები ჩქარა!
II
მათ ხსოვნას ქვეყანა სანთლებად აინთებს,
სამშობლო,
ვინც თავი გასწირა, ვინც სისხლი დაღვარა.
დროშები ჩქარა!
III
დიდება, ვინც კიდევ გვაბრძოლებს იმედით,
სამშობლოვ,
ვინც მედგრად დახვდება მტრის რისხვა-მუქარას.
დროშები ჩქარა!
IV
[გათენდა. ცეცხლის მზე აენთო, აცურდა]
ვინ, თავი გასწირა, ვინ სისხლი დაღვარა.

გათენდა, ცეცხლის მზე აენთო, აცურდა,
დიდება ხალხისთვის წამებულ რაინდებს,

დიდება ხალხისთვის წამებულ რაინდებს -
მათ ხსოვნას ქვეყანა სანთლებად აინთებს -

დიდება, ვინც კიდევ გვაბრძოლებს იმედით.
გათენდა. შეერთდით, შეერთდით, შეერთდით.]

დროშები, ჩქარა
გათენდა, ცეცხლის მზე
აენთო, [აცურდა] ახურდა,
       [სამშობლოვ, სამშობლოვ] დროშები!
[დროშები, დროშები, დროშები,]
დიდება ხალხისთვის წამებულ რაინდებს,
       დროშები ჩქარა!

[დიდება ხალხისთვის
წამებულ რაინდებს,
       სამშობლოვ,
დროშები, დროშები, დროშები,
       დროშები ჩქარა].

[ვინც თავი გასწირა,
ვინც სისხლი დაღვარა,
       სამშობლოვ,
დროშები, დროშები, დროშები,
       დროშები ჩქარა!]

[მათ ხსოვნას ქვეყანა
სანთლებად აინთებს,
       სამშობლოვ,
დროშები, დროშები, დროშები,
       დროშები ჩქარა!]

დიდება, ვინც კიდევ
გვაბრძოლებს იმედით -
       სამშობლოვ,
დროშები, დროშები, დროშები,
       დროშები ჩქარა.

ვინც მედგრად დახვდება
მტრის რისხვა-მუქარას,
       სამშობლოვ,
დროშები, დროშები, დროშები,
       დროშები ჩქარა!

1
ვით არ ვადიდოთ
სახელი შენი.

2
მათ ხსოვნას ქვეყანა
სანთლებად აინთებს,
[სამშობლოვ,] დროშები -
ვინც თავი გასწირა,
ვინც სისხლი დაღვარა,
დროშები ჩქარა!

3
დიდება, ვინც კიდევ
გვაბრძოლებს იმედით -
დროშებით.
ვინც მედგრად დახვდება
მტრის რისხვა მუქარას,
დროშები ჩქარა!

ივერიადა
I
აი რა მზის
სიზმარია:
ჰაერების
სიბერეა.
აი, დროშა
აშორდია:
აირევი -
ივერია!

II
სარკე რა [მე]
არ ეკრას.

*
[არა] მო
რო ჰაერია
[სამარე]
სარკე იმ
[ივერიადა!]
ააცა საც..ცა საცაა.
ჰა, იმ ერი! ირემია.
გედვა. დადიანი

ცა - საცაა,
აა, ცასაც -
საცა სად -
და საცაა.

მზის ა სერადა
ასერა მე
ასე რადა
ადარესა.

წიქარა. მშვიდობით. სარკერა. სადარე.

*
1. სათავგადასავლო პოემა, ანუ ამბავი. 2. ალეგორია (ალეგორიული სახე). 3. ალიტერაცია. 4. ანეგდოტი. 5. არა-ზუსტი რითმა. 6. არაკი. 7. არისტოკრატიული სტილი. 8. აკადემიური სტილი. 9. ასსონანსი (არაზუსტი რითმის სახეობა. ხმოვანი ბგერების განმეორება?). 10. აფორიზმი (მხატვრ.). 11. ბაიათი. 12. ბალლადა (პატრიოტული, სატრფიალო, საყოფაცხოვრებო, სოციალური). 13. ბგერწერა (პოეტური ფონეტიკა). 14. ბოლორითმა. 15. გრადაცია. 16. გროტესკი. 17. გრძელი ხმოვანი. 18. დაბალი შაირი. 19. დამცინავი (სატირული) სტილი. 20. დიალოგი. 21. დისსონანსი. 22. დიფირამბი. 23. ელეგია. 24. ელიასისი. 25. პაროდია. 26. პასტორალი. 27. პეიზაჟი. 28. რვული. 29. რითმა.

*
დროშას, მრავალ ბრძოლა-ნახულს,
დროშებს ახალ დროისათვის
საიდუმლოდ გადანახულს.

1908 წ. „გადანახული დროშები“.

გადანახული დროშები
ვდგევარ კლდეზე.. მწუხარების
[არ მასვენებს] ძლიერია ფიქრთა დენა,
სადღა არის ის სასახლე,
აქ რომ ხალხმა ააშენა?
ის დაუწვავთ.. და გრიგალი,
ფერფლს მიაბნევს ზენა, ქვენა,
საძირკველიც ოდნავა სჩანს..
წახდა.. მორჩა, მოისვენა.

ვდგევარ კლდეზე. აქ ოდესმე
ბაღი იყო [სჩქეფდა წყარო] სანეტარო.
გადამხმარა ჩვენი ბაღი,
ამომშრალა ჩვენი წყარო.
[ჩემო წყარო! ჩემო ბაღო.]
[წყენით ვამბობ..]
ვამბობ: ვაი, ჩემო ბაღო,
ვაი, [ვაი, ჩემო] უბედურო ქნარო..
მხოლოდ [ოხვრა მიპასუხებს] [მიწა, ფერფლი] მჭკნარი ფოთლებია,
[მხოლოდ ქარი] და გრიგალი უსახლკარო.

[ვდგევარ კლდეზე - მაგრამ]
ვდგევარ კლდეზე. შემოდგომის
დღე მაგონებს განვლილ ზაფხულს:
აქ დროშები [გადინახეთ] [შრიალებდენ] ატარებდენ
მიზანს, მათზე გამოსახულს.
კიდევ გნახავთ, მეგობრებო,
დროშებს, მრავალ ბრძოლა-ნახულს,
დროშებს, მომავალისათვის -
საიდუმლოდ გადანახულს.

აქ დროშები შრიალებდენ,
[აქ მღეროდნენ].

გასულ - დადაღულს.

* * *
Я вам - ყვიცა,
Я вам - კვიცა,
Я вам - ბიძა
Но не შვილი (швили).
1947. გ. ტაბიძე

ნუ გგონივართ.

პარტახი
საიდან სად - ამოვარდა
დაწყევლილი ზენა-ქარი,
აქ რა უნდა, როგორ გაჩნდა
ჩემი ძველი წინაპარი?
მისი გზებზე გამოჩენა
სიცხადეა თუ ზღაპარი?
მესმის მისი ამოოხვრა,
ჩვენთა არა-თანაბარი.

მოდის ნელა. სახლთან შედგა.
სივრცეს თვალი გაუსწორა,
სადღა-არის ის სასახლე,
აქ რომ წინად აიშენა?
გადამწვარა. და გრიგალი
ფერფლს მიაბნევს ზენა-ქვენა.
საძირკველიც კი არა სჩანს...
წახდა. მორჩა. მოისვენა.

მიდის კიდევ. წინად აქ მას
ხეივანი ჰქონდა ვრცელი.
თვითონ დარგო როსმე ცაცხვი,
მუხა, თელა და წიფელი.
გადამხმარა [ძველი] ჩვენი ბაღი,
ჩვენი ბაღი ძველის-ძველი.
და ცრემლები მოსდის მოხუცს.
დაუპყრია გულზედ ხელი.

მიდის კიდევ... აქ ოდესმე
მოდიოდა ცივი წყარო.
[ეხლა ფოთლებს დაუფარავს,]
ამომშრალა.. ხმელ ფოთლებით
ავსებულა, როგორც ხარო...
"ჩემო წყარო, ჩემო წყარო" -
ამბობს ბერი,
მაგრამ სტვენით უპასუხებს
მხოლოდ ქარი უსახლკარო.

ვემზადოთ აკაკის იუბილეისათვის
მადლიერი საქართველო ნოემბრის 30-ს გადაიხდის ხალხის საყვარელი მგოსნის, დიდი აკაკის სამწერლო ასპარეზზე მოღვაწეობის 50 წლის იუბილეს.. ეს იქნება დიადი ეროვნული დღესასწაული, [თუ როგორ აფასებს] მაჩვენებელი იმის, თუ როგორ აფასებს ხალხი მისთვის თავდადებულ მოწინავე, გზის გამკვლევ ადამიანებს. [შეიძლება ბნელმა ძალებმა მოინდომონ ხელის შეშლა] ახალგაზრდობისათვის ხელის შეშლა. ამ შავ-ბნელ, რეაქციის ბატონობის ხანაში ყველაფერი მოსალოდნელია. შავ-ბნელი ძალები ეხლავ ემზადებიან, [თუ ვერ ჩაშლიან, შეანელონ] მაგრამ ვერ ჩაშლიან, [ვერ შეანელებენ, იოტითაც ვერ შეანელებენ] ამ დიდ [დღესასწაულის მნიშვნელობას] დღესასწაულს. იგი იქნება მთელი საქართველოს გაერთიანების, ქვეყნის წინსვლის, ქვეყნის მომავალზე ზრუნვის, ქვეყნის მონობის უღლისგან განთავისუფლების წყურვილის უაღრეს[ად]ი [მეტით] გამოსახულება. [დემონსტრაცია] ხალხი პირისპირ შეხვდება მისი სულისკვეთების გამომხატველ გენიას.
ამხანაგებო! [ვემზადოთ აკაკის იუბილესათვის].
ვემზადოთ ჩვენი ეროვნული სიამაყის, ჩვენი დიდი სახალხო მგოსნის აკაკი წერეთლის სამწერლო ასპარეზზე მოღვაწეობის 50 წლის იუბილესათვის.
გახსოვდესთ ნოემბრის 30 რიცხვი.

30 ოქტომბერი
როდიონ ქორქიას
[გარეშემო - [მხოლ] ხშირად [მცდარი]
და უგონო სიცხარეა.
ოცდაათი ოკტომბერი
ჩემთვის დაუვიწყარია.]

ასეც მოხდა. [თქვენ იყავით] [გისმენდათ] იმ დღეს ხალხი
იყო თქვენი მეგობარი,
[თქვენ გისმენდათ ვით მეომარს]
[რადგან] თქვენში წრფელი (თქვენს სიტყვებში) დაინახა
სიმართლისთვის მეომარი.

[დღეს] როს მგოსანი მეომარი
იგერიებს შავბნელ ნისლებს,
თუ მოძმემ [მას] არ მისცა მხარი,
[რას გახდება, რას] შეუძლებელს ის შეიძლებს?

თუმც გარშემო ხშირად [მტვერი] ბევრი
[და უაზრო] უმიზეზო სიცხარეა -
ოცდაათი ოქტომბერი
ჩემთვის დაუვიწყარია.

[მე თავდასხმებს მოველოდი,
.....................................................
საღამო კი აღტაცებად
და ტრიუმფად გადაიქცა.]
[თქვენ უთხარით ხალხს იმდენი,]
[თქვენ მშვენიერ გახდ.]
[ვით ნამდვილი მეომარი]
[როგორც [სხივი] შუქი მეომარი,
იგერებდით [სიტყვით] ბინდის ნისლებს,
თქვენ ისეთი გქონდათ მხარი,
[როგორც] მსგავს რომ ბევრი ვერ შეიძლებს.]

*
[აკადემიის [ბურთივითა] სხდომებზე
[ბურთად] შეგორავს [პეტრე] ბურთუ შარია,
[იქნება ვინმემ იკითხოს,]
[შენ აქ რა გინდას, ვერ კითხავ]
ახლო [ვინ მიეკარება] ნუ მიეკარებით,
რომ გასკდეს, საშიშარია.]

ბურთუ
[აკადემიის სხდომაზე]
ბევრი იგორა, თუ ცოტა,
შეგორდა [ბურთუ შარია] ბურდში იონა.
ახლო ნუ გაეკარებით,
რომ გასკდეს, საშიშარია!!
ისეთი სუნი დადგება,
[იტყვი: ვაჰ, ჩქიმი ბრალია!]
[ცოცხალზე იტყვი: მკვდარია,]
[ცოცხლად იხრწნება მკვდარია,]
[მის მკვდარს და ცოცხალს, რაც იმან...]

შარია. კორნელი. ოდიშარია.
იმელში იქნება თბილისის სემინარია.

ზრდილნი არიან იმერნი
I
1. მაგრამ იმერნი ვინაიდან ზრდილნი არიან.
2. ზრდილნი არიან, თავს დამტეხი მტერთათვის რისხვის.
3. ასე, იმერნი - დასაბამით არიან ზრდილნი.
4. მტერთა მიმცემნი რისხვის იყვნენ ზრდილნი იმერნი.
5. ზრდილნი იმერნი, ასე რისხვის მიმცემნი მტერთა.

*
გალაკტიონი.
რაჭა
ციხე-ტოლა. შენი ფრიად მაგარი.
და არს ხეობა ესე ხილვენახიანი (ტოლისხევი).

[თუ გინდა] [რომ გული გქონდეს მომღერალის,]
ვით არ ჟღერდეს ქნარი მგოსნის და მღერალის,
[ოდეს ნახოს სივრცეები ნაქერალის.]
ვით არ კვესდეს თვალი სივრცის მაცქერალის,
ოდეს ნახოს სივრცეები ნაქერალის
და ააგო ციხეები კლდეთა ზედა.

ნიკორწმინდა
[ჰქონდეს, ნეტავ,] მესმის მე ეს ენა,
ჟამთა გადამდენი.
გვეტყვი: ვინ აშენა,
რისაა ჩამდენი...
რა ხელმა აშენა,
ან როგორ აშენა,
ან როდის აშენა,
[კოშკები] ძეგლები ამდენი!

ნეტავი, მაშინა
იყო სხვა ასეთი
ეს მზე შერაშენით,
მთვარე - სინაზეთი...
ნეტა ვინ აშენა,
რა ხელმა აშენა,
რა გულმა აშენა
ტაძრები - ასეთი.

[იქნებ] მძლავრი ხელს უშლიდა
მშენებელს გრიგალი?
ნაგებს ჩაუშლიდა,
სცვიოდა ფიქალი?
[ნეტავ ვინ]
მაგრამ მან აშენა,
ან როგორ აშენა,
ან როდის აშენა
კლდეები ფიქალი?

ქნარი ვით არ მღერდეს
მგოსნის და მღერალის,
თვალი არცა სცქერდეს
ასეთ მაცქერალის,
ნეტა რამ აზიდა,
ან როგორ აზიდა,
რომ ცამდის აზიდა
სივრცე ნაქერალის?

გავცდით ამბროლაურს...

*
პუშკინის [სკვერში] ბაღჩაში ისმოდა რომელიღაც [ჩემთვის] მისთვის უცნობი ფრინველის, გასაოცრად ნაცნობი ფრინველის ამღერება, სრულიად ახალი... ისეთი, რომლის მსგავსი ჯერ არ გაეგონა ახალგაზრდა პოეტს, რომლის ლექსი პირველად დაიბეჭდა. შემოდგომა იყო, მაგრამ ბაღი გაზაფხულსა ჰგავდა.. ეს იყო ნამდვილი შემოდგომა, ტბილისის შემოდგომა.
ახალგაზრდა პოეტი აღტაცებული იყო. შემოდგომის ხეების რტოებს იქით, თვით რტოებშიაც, იგი ხედავდა უსუფთავეს ცას, სივრცეს, სილაჟვარდეს, იგი იყურებოდა აღმოსავლეთს აღელვებითა და დაჟინებით.
მდინარის მსგავსად ბრწყინავდა მის წინ მშვენიერი ახალი ქუჩა, იგი გაწოლილიყო მზეზე.
და მის ნაპირებზე თითქო სიხარულით [ივსებ] იცინოდა [ტფ] [ქალაქი] დედაქალაქი... არა, ეს სრულიად არ იყო [შემოდგ] გაზაფხული. ეს იყო შემოდგომა...
მაგრამ აღმოსავლეთით თითქო მზე პირველად ამოდიოდა.
ახალგაზრდა პოეტს მოეჩვენა, რომ ნარიყალის ნანგრევებიც კი [მხ] არაჩვეულებრივად იყურებოდენ ახალის სიხალისითა და სიცოცხლით.
თითქო ყოველი გრძნობდა გარეშემო, რომ დღეს პირველად დაიბეჭდა ახალგაზრდა პოეტის ლექსი (ფოთლები?).
სახლები მოედანზე - ერთმანეთის პირისპირ-მდგარნი და ერთმანეთს კი დაშორებულნი, თითქო იმ რწმენით სუნთქავდნენ, რომ კვლავ შეხვდებიან ერთი მეორეს.
და ბრწყინავდა ქალაქის თვითმმართველობის სახურავზე - თუნუქი. სემინარიის შენობაზედაც, სხვა შენობებზედაც... ახლად შეეღებათ სახლები და სახურავები.
ამოცურდა დიდებული მზე და როგორც ძვირფასეულობით დატვირთული ხომალდი, გაეშურა ღრუბლებიანი ცის სილაჟვარდეში.
გამალებით სძგერდა ახალგაზრდა პოეტის გული.
„დღეს ყველა, ვინც კი გაიღვიძებსო, გაიღვიძებს სადღესასწაულოდ მზის სხივით გამთბარი“.
გარეშემო უფრო და უფრო ნათლდება.
სულ ახალი და ახალი შუქი ეფინება არემარეს... იმ სახლების ფანჯრების მინებს.
ყოველივე - ასეთი ოქროვანი დილით.
ყოველივეს, რაც კი იდუმალებით სავსე სიზმრებში უნახავს ახალგაზრდა პოეტს, მთელის გულით, მთელის თავისი არსებით, მთელის თავისი შეგნებით გრძნობდა და განიცდიდა ეხლა ცხადათ.
ფერფლად გადიქცა ძველი ქვეყნის დამპალი საფუძველი.
და მშვენიერი დილის...

*
[მდუნე...] [მახსოვს.]
ვიყავ მეკვლე.
1. [მტკვ.] მეტეხის საიდუმლო.
2. მე-XIX და მე-XX სა.

არა ახალწლის ვიყავი მეკვლე, მახსოვს,
[არა ახალ წელს გილ.]
არა ახალ წელს გილოცავთ, [საუკუნე] დღეს ისედაც მაღალს,
მე გილოცავთ [მე გილოცავთ] საუკუნეს ახალს, ახალთ ახალს...
მე მეოცე საუკუნის შემოვაღე კარი...

და [მე] ვთქვი: აჰა, მოველ მეკვლე. მაგრამ - ნურვინ მზრახავს.
არა ახალ წელს გილოცავთ, [უმისოდაც] ისედაცა მაღალს -
მე გილოცავთ საუკუნეს ახალს, ახალთ-ახალს
და მეოცე საუკუნის შემოვაღე კარი...

*
[ჯერეთ მკითხეს: ვინ მოდიხარ?]
მუსხელიშვილს ჰკითხეს: ვინ ხარ? ვუთხარ: მეკვლე..

მე-XIX-დან მე-XX საუკუნეში
მოვიარე ფაზის არე, ცვარით მსხმოიარე ზვარი.
მეფისჭალა, გეგუთის ბჭე, ამერ-იმერთ მთა და ბარი.
განვლე ციხის ნანგრევები. ლიხის მეწყერ-ნიაღვარი...
და მეოცე საუკუნის შემოვაღე მძაფრი კარი.

დროს მიჰქონდა ისე, რომ არ შეუხრია ზვირთით წელი,
მეცხრამეტე საუკუნის დიდზე დიდი ასი წელი,
იმ ას წლიდან მე რვა წელი მერგო თანა წრფელზე წრფელი,
და მეოცე საუკუნის შემოვაღე მძაფრი კარი.

მე ვთქვი: აჰა, მოველ მეკვლე, მაგრამ დრო ნუ მზრახავს,
არა ახალ წელს გილოცავთ ისედაცა ცამდე მაღალს,
მე გილოცავთ საუკუნეს ახალს, გზებსაც ახალთ ახალს -
მე მეოცე საუკუნის შემოვაღე მძაფრი კარი.

და ახალი წლის დამდეგით, ყველგან, გარეთა თუ შიგნით -
იმ წარსულთან უახლესი გზების <მ. . .> გადაწიგვნით -
მე მოვედი თავმდაბალი, [სევდიანი] დიდი მწუხარების წიგნით...
მე მეოცე საუკუნის შემოვაღე მძაფრი კარი.
1947. 16 ივნისი
გალაკტიონი

რვაას ოცხმოც-და-ცხ.
რვაასოთხმოცდა-ცხ.
ათას [ცხრაას]. ათას რვაას ოთხმოცისდა ცხრა.
1900. იქნი. ასწლოვან. ბიგნით. დიგნით.

რამდენიმე წელი მე-XIX საუკუნეში
[კარგად მახსოვს, მეგობრებო, (შენ არ გახსოვს)]
[შენ არ გახსოვს, თორე ჩემთვის]
[შენ არ გახსოვს, მე კი მახსოვს,]
[და წარიღო ამო] გაიტანა ამოებამ,
[გადაიტანა] დრომ წარიღო ისე, რომ არ მოსწყვეტია წელი,
მეცხრამეტე საუკუნის, რამდენიმე წელი.

[დრომ წარიღო, ისე რომ არ
მოსწყვეტია წელი,
ბევრის მქნელის, ბევრის მდომარ,]

დრომ წარიღო ისე, რომ არ - მოსწყვეტია წელი,
[ბევრის მქნელის, ბევრის მდომარ, მომავლისთვის მხნედ მეომარ,]
მეცხრამეტე საუკუნის დიდი ასი წელი...

[დრომ წაიღო ისე, რომ არ, ბევრის მქნელის, ბევრის მდომარ,]
[იმ ას წელში, მე რვა წელი მერგო - წყნარზე წყნარი...
და მეოცე საუკუნის შემოვაღე კარი...]

მოვიარე [ფაზის] ჩვენი არე, [მეფის ჭალა და ბარი,] [მშვენიერი], მსხმოიარე ზვარი
მეფის ჭალა, გეგუთის ბჭე, ფაზის მთა და ბარი!
[ვნახე] განვლე ციხეთ ნანგრევები, ჩუქურთმების [დარი] ღვარი -
და მეოცე საუკუნის შემოვაღე კარი...

დრომ წაიღო ისე, რომ არ მოსწყვეტია წელი,
მეცხრამეტე საუკუნის დიდი ასი წელი...
იმ ას წელში, მე რვა წელი, მერგო: [დავკარ ხელი,] წამოველი.
და მეოცე საუკუნის შემოვაღე კარი..

[ათას ოთხმოცდა ცხრამეტის - სევდიანო ღამევ - ]
[დილავ ათასცხრაასისავ]
[ათასცხრაას ოთხმოცისა და ცხა]
[აჰა, ათას ცხრაას ოთხმოც და ცხრამეტის ღამე]
[დაიხურა დიდი წიგნი]
[დაიხურა დიდი წიგნი. წიგნი წინაპართა,]
[დილით ათას ცხრაას წელით,]
[ათას ცხრაას] და ახალი წლის დამდეგით, გარეთა თუ შიგნით.
იმ წარსულის ახალთახალ გზების გადაწიგვნით.
მე მოვედი, [ახალგაზრდა,] თავმდაბალის სევდიანი წიგნით...
[მე] და მეოცე საკუნის შემოვაღე კარი!!

(Это было в конце прошлого века).

1947