შუალედი - დან - მდე
 
 


დღიური-88 - 1934 წელი


პოეტი და ჟურნალისტი
პეტრე ივანეს ძე თ-დი შალიკაშვილი
(1768 - 1852)
მასალები ბიოგრაფიისა და ლიტერატურული პორტრეტისათვის
მასალების შეკრება დაწყებულია 1934 წ. 19 ივლისს, ქ. ტფილისს.

ისტორია ერთი ეპიგრამის
1
პ. ი. შალიკაშვილის შესახებ ვ. ნ. ორლოვი  (იხ. წიგნი Денис Давыдов. Полное собрание стихотворений. Редакция и примечания В. Н. Орлова, вступительные статьи В. М. Саянова и Б. М. Эйхенбаума. Изд. писателей в Ленинграде 1933-(?) г.).
„Эпиграмма (ეპიგრამა დენის დავიდოვის, რომელიც მოთავსებულია ზემოდ დასახელებულ წიგნში - გ. ტ.) направлена против князя Петра Ивановича Шаликова (1768–1852) – поэта и журналиста. Шаликов принадлежал к числу ревностнейших поклонников Карамзина, являлся типичным его эпигоном; в его стихах и прозе сентиментализм выродился в „упрямую плаксивость“ (საინტერესოა, ვის ეკუთვნის ბრჭყალებში ჩასმული უკანასკნელი ორი სიტყვა?). Современники избрали Шаликова, подобно гр. Д. И. Хвостову, объектом своего остроумия; он осмеян в огромном количестве эпиграмм и пародий (некоторые из них собраны в сб. „Эпиграмма и сатира“, т. I,  1931, стр. 440-451 (მაშასადამე, 11 გვერდი. გ. ტ.). Эпиграмма Давыдова – ответ на следующую эпиграмму, появившуюся в журнале Шаликова – „Дамский Журнал“ (см. 1827 г., ч. 19, №17, стр. 212).

Герой
Когда кипит с врагами бой,
И Росс вновь лавры пожинает:
Усатый, грозный наш герой
В Москве на дрожках разъезжает.

(Эпиграмма не подписана, но вероятно принадлежит Шаликову). В своей ответной эпиграмме Давыдов подчеркивает то обстоятельство, что „на глас войны“ он летит „спасать родину князька“ – Грузию (Шаликов был грузин), в то время, как обвинявший его в трусости „князик“ – „читает корректуру реляционного листка“, т. е. газеты „Московские Ведомости“, которые Шаликов редактировал в течение 25 лет и где печатались „реляции“ о победах русской армии (и в частности о победах самого Давыдова) во время русско-персидской войны – (см. на стр. 180 наст. издания „Надпись к портрету Д. В. Давыдова“ – Шаликова).
დავიდოვისადმი მიძღვნილ მრავალ ლექსთა შორის ამავე წიგნის 180 გვ. მოთავსებულია შალიკაშვილის ასეთი ლექსი - ორსტრიქონიანი ლექსი:

К портрету Дениса Васильевича Давыдова
В нем храбрость, ум, талант, и чувство благородства
Блистают равными чертами превосходства!

П. Шаликов, 1822 г.

დავიდოვის ხსენებულ წიგნში მოთავსებული ეპიგრამმის შესახებ იგივე ორლოვი შენიშვნებში (იხ. გვ. 256) სწერს: „Впервые напечатано Л. Н. Майковым в „Рус. Старине“, 1871 г., т. IV, стр. 420-440. П. И. Свиньин в неизданном письме к А. И. Михайловскому-Данилевскому от 30 августа 1827 г. (Дашковское собрание в ИРЛИ) сообщил эту эпиграмму в несколько иной редакции:
Грузинский князь, газетчик русской,
Героя трусом называл,
Но эпиграммою – французской
Ему Давыдов отвечал:
На глас войны летит он к Куру
Спасает родину князька,
А тот читает корректуру
Реляционного листка.

(Эта эпиграмма, - სწერს ორლოვი, - опубликована нами в сб. „Эпиграмма и сатира“, т. I, 1931, стр. 424).
ლ. ნ. მაიკოვის მიერ „Русская Старина“-ში (1871 წ.) გამოქვეყნებული და დავიდოვის ამ წიგნში შეტანილი ეპიგრამა კი ასეთია:
Грузинский князь, газетчик русской,
Героя трусом называл,
Но оплеушиной с закуской
Ему герой наш отвечал:
Он едет к боевому куру,
Спасает родину князька,
А князик держит корректуру
Литературного листка.
ამ ეპიგრამის ორი სხვა და სხვა ვარიანტი: - პირველი გამოქვეყნებულია შალიკაშვილის სიცოცხლეში კი არა, მისი გარდაცვალებიდან თითქმის ოცი წლის შემდეგ, ხოლო მეორე, უფრო ნამდვილი, ჩვენის აზრით, გამოქვეყნებულია შალიკაშვილის გარდაცვალებიდან 82 (თითქმის ასი) წლის შემდეგ... შალიკაშვილის მეტად მახვილი და გესლიანი ეპიგრამა კი 1827 წელს დაიბეჭდა, ალბად საშინლად გაამწარა დავიდოვი, რომელმაც მაინც ვერ გაბედა თავისი საპასუხო ეპიგრამის დაბეჭდვა. ამ ეპიგრამას დავიდოვი მხოლოდ თავის შინაურ ხალხს თუ აცნობდა და ისიც, როგორც სჩანს, შიშით, მაშინ როდესაც შალიკაშვილი საქვეყნოდ, პირდაპირ სახეში, უშიშრად უყურებს და მწარედ დასცინის განებივრებულ პარტიზანს.
ცხადია, რა დიდი გავლენისა და ძლიერების მქონე ყოფილა შალიკაშვილი - როდესაც იგი ლიტერატურულ ხმალში იწვევს, რუსეთისათვის ისეთ გაღმერთებულ პიროვნებას, როგორიც იყო დავიდოვი.
ორლოვის შენიშვნა იძლევა შემდეგ საინტერესო ფაკტებს:
I. შალიკაშვილი, როგორც პოეტი ეკუთვნოდა კარამზინის ჯგუფს.
II. იგი იყო სენტიმენტალისტი, მაგრამ „ჯიუტი“  სენტიმენტალისტი. ცნება „ჯიუტი“ აქ უნდა მიღებულ იქნას, როგორც მებრძოლი თავისი ლიტერატურული იდეებისათვის. ამ მხრით ძალიან საინტერესოა შესწავლილ იქნას იგი: როგორ იბრძოდა იგი, როგორ ებრძოდენ მას? ამნაირ ფონზე დახატული მისი პორტრეტი მოგვცემს ერთგვარ წარმოდგენას მაშინდელი ძალზე გამწვავებული ლიტერატურული ომებისას და შეიძლება ბევრი რამ აღმოჩნდეს ისეთი, რომელიც უფრო გმირულ სახეს მისცემს შალიკაშვილს, ვინემ ბევრს ჰგონიათ. უმრავლესობა დღევანდელი ლიტერატურული მკვლევარებისა დღეს იმათ მხარეზეა, ვინც შალიკაშვილს ესხმის თავს; მაგრამ მკვლევარისათვის მეტი ობიექტივობაა საჭირო.
აი, პირველი მოსაზრებები, რომელიც დაგვიბადა შალიკაშვილის ზემოდ ხსენებული ეპიგრამის ისტორიამ...
მივყვეთ კვალდაკვალ ამ პიროვნებას, რათა გავიგოთ, თუ როგორი იყო მისი როლი იმ საბედისწერო დაჯახებაში.
გვახსოვდეს, რომ თითქმის ასი წლის შემდეგ, სწორედ ასი წლის შემდეგ, რაც ის ბრძოლა გათავდა, პოეტი ქალი მირრა... (1914 წ. დაახლოებით) [სწერდა] კითხულობდა ერთერთ ლექსში:
                          „Разве уж так страшно быть сентиментальной?“
და დაახლოვებით იმავე ხანებში იგორ სევერიანინი თავის წინაპრად იმავე კარამზინს ასახელებდა:
                         „..................................... Во мне
                         Струится кровь Карамзина“.
N. B. ზემოთ ნაჩვენები შენიშვნისაგან გამომდინარეობს აუცილებელი საჭიროება გადათვალიერებულ იქნას შემდეგი გამოცემები:
1. „Эпиграмма и сатира“, т. I, 1931, 440-451 გვ.
2. „Дамский журнал“ издаваемый Шаликовым, 1827 г., ч. 19, №17, стр. 212. (N. B. - მსგავსსავე ესტეტიურ ჟურნალს სცემდა „ოსკარ უაილდი“).
3. „Московские Ведомости“ – ред. в прод. 25 лет Шаликовым. 1820 (?) (Нужно узнать с какого года по какой издавались эти "Ведомости"). პოლიტიკური და მხატვრული სახე ამ გაზეთისა.
4. Неизданное письмо П. И. Свиньина к А. И. Михайловскому-Данилевскому от 30 авг. 1827 г. (Дашковское собр. в ИРЛИ – насчет эпиграммы Давыдова).
5. Биографию и лит. характеристику Карамзина (N. B. Северянин писал: „Во мне струится кровь Карамзина“).
6. „Русская Старина“, 1871 г., т. IV, стр. 420-440 (как Майков поместил эпиграмму).
7. Выяснить значение выраженья: „На глас войны летит он к Куру“; почему в другом варианте: „...летит он к куру“ (не с большой буквы) что это?
N. B. 1. „Когда кипит с врагами бой“ - რუსეთ-სპარსეთის ომი (როდიდან როდის?).
2. Росс. „Гром победы раздавайся, веселися храбрый Росс“. Державинская „Росс“.
3. „Усатый, грозный наш герой“ (см. стихи Давыдова о своих усах, а также ст. Пушкина и др. о усах Давыдова).
პუშკინისა და სხვების ლექსები ქება-დიდებით იხსენიებენ დავიდოვის ულვაშებს. შალიკოვი კი აშკარად დასცინის ამავე ულვაშებს... (შეურცხვა მას ულვაშები! გ. ტ.).

1934. 23 ივლისი.
მე შევეკითხე ტ-ს:
-    Знаете ли вы что-нибудь о кн. Шаликове?
მან პასუხად ნაგლეჯზე დასწერა (მუნჯია).
- Это, кажется, пушкинских времен и, кажется, ничем кроме диковинного профиля, не выдавался.

2
თ-დ პ. შალიკაშვილს პოეტი ბ. საიანოვი იხსენიებს სხვა დიდ პოეტებთან ერთად, [როგორც თანაბარს]: „Все крупнейшие поэты пушкинской эпохи оставили стихотворные свидетельства своей любви к знаменитому партизану-поэту (Пушкин, Баратинский, Языков, Жуковский, Вяземский, Воейков, Нечаев, Федор Толстой („Американец“), Шаликов, Стромилов, Алексей Бестужев, Ростопчина, Шахова, и величайшие поэты и...“ и т. д. (იხ. Денис Давыдов, გვ. 7).

3
შალიკაშვილების გვარი იხსენიება თუ არა „ქართლის ცხოვრებაში“ ან სხვაგან? (გენეალოგია).

4')
გრ. ორბელიანის ლექსში „პასუხი შვილებთა“ არის ასეთი ადგილი:
               „დრო მამებისა,
               მამაცობისა,
               წარვიდა მათთა სახელთა ქებით“.
ამ სტრიქონებს პოეტი ასეთ შენიშვნას უკეთებს: „ღენერალი ივანე აფხაზი, ალექს. ჭავჭავაძე, ორბელიანი, სიმონ შალიკოვი, შაქარაძე და ას სამოცნი სხვანი, დახოცილნი და დაჭრილნი უკანასკნელ ბრძოლაში! ესენი უნდა იყვნენ თქვენგან გასალანძღავნი?“ (ყარსის ომში?).

4'')
იყო არტისტი შალიკაშვილი, მაგრამ ის თავადიშვილი არ იყო: პირიქით, ახალგაზრდობისას, ის რომელიღაც სხვა თავადიშვილის მოურავი იყო რომელიღაც სოფელში (მგონია ხონში? თუ მის ახლო სადღაც).

5
„Седок недоуменно передернул плечами. По дорожке шел небольшой человечек с лорнеткой, посошком и болонкой, которую он вел за собою на тоненькой золоченной цепочке. Он то шел шибко, то вдруг останавливался, вынимал бумажку и на ней что-то писал, а потом опять пускался бежать, увлекая за собой упиравшуюся собачонку. За странной фигуркой на почтительном расстоянии следовала толпа любопытных. Это был известный московский сочинитель, князь Шаликов, чувствительный певец прекрасного пола, будущий издатель „Дамского Журнала“, прозванный Вздыхаловым, одним из сладчайших подражателей сладчайшего Карамзина“ (Д. Благой, „Барская Москва“, Москва, 1935 г.).
საერთოდ დ. ბლაგოის წერილში აწერილია თავად შალიკაშვილის დროინდელი მოსკოვი. „Седок“-ი არის რადიშჩევი, რომელიც შემოდის მოსკოვში ღარიბული სამგზავრო „ვოზოკ“-ით.
„Вслед за Радищевым свободу воспевал“ - სწერდა პუშკინი.
როგორც რადიშჩევი, ისე პუშკინი ოპოზიციაში უდგნენ ეგრეთ წოდებულ „სანტიმენტალიზმს“, მიმდინარეობას, რომელსაც სათავეში უდგა Карамзин-ი (პუშკინი მაინც პატივს სცემდა კარამზინს).

6
რისთვის, ჩვენი გმირი, თავის ლექსებს, ეპიგრამებს და სხვ. აწერდა არა შალიკაშვილს, არამედ შალიკოვს? საზოგადოებაშიც მას იცნობდენ როგორც „კნიაზ შალიკოვ“-ს და არა შალიკაშვილს.
ასეთი იყო მაშინ ქართველი თავად-აზნაურების „მოდა“... ისინი გარუსების გზას დაადგენ. გვარებსაც კი იცვლიდენ: ბარატაევ, ანდრონიკოვ, ტუმანოვ;
ასეთნაირად შეიჭრენ ისინი რუსის მაღალ საზოგადოებაშიაც. ეს გარემოება გვარებშეცვლილი ქართველებისა თვალში ეჩხირებოდა თვით რუსის საზოგადოებას და მწერლობასაც კი. გოგოლმა პირველმა შეამჩნია ეს (Н. В. Гоголь. Мертвые души. Школьная библ. классиков. ОГИЗ-ГИХЛ. 1933 г.).
იგი თავის ნაწარმოებში „Мертвые души или похождения Чичикова“, ასწერს რა ბალს გუბერნატორთან, ახსენებს აგრეთვე ქართველ თავადს ჩიფხაიხილიდზევ-ს. ეს ჩიფხაიხილიდზევი, იმყოფება ქალაქში (რომელზედაც გოგოლი ირონიულად შენიშნავს: არა, ეს გუბერნია კი არ არის, ეს სატახტო ქალაქია, ეს პარიჟია!). „Галопад - სწერს გოგოლი (ანუ - Галоп, танец. გ. ტ.) - Галопад летел во всю пропалую; почтмейстерша, капитан-исправник, дама с голубым пером, дама с белым пером, грузинский князь Чипхайхилидзев, чиновник из Петербурга, чиновник из Москвы, француз Куку, Перхуновский, Беребендовский (Ну и терминология, я вам доложу - Г. Т.), все поднялось и понеслось... „Вона, пошла плясать губерния“ – проговорил Чичиков, попятившись назад“ (საიდან სად გამოიგონა ასეთი გვარი გოგოლმა, ძალიან მსგავსი ქართულისა? არიან ასეთი გვარები: ჩიფხაიძე, ჩოფხაიძე, აფხაიძე და სხვ. Сочинил, уловил).
მაშა, როგორ შეიძლება დიდი ბალი, თუ იქ ქართველი თავადიშვილიც არ იქნა. ჩიფხაიხილიძევი, შალიკოვი; ქართველებით გატაცება მაინცა და მაინც არ ახასიათებს რომანის ერთერთ გმირს საბაკევიჩს, მაგრამ ამ საბაკევიჩსაც კი ბაგრატიონის სურათი უშვენებს სახლის კედელს: "Садясь, Чичиков, взглянул на стены и на висевшие на них картины; на картинах все были молодцы, все греческие полководцы, гравированные во весь рост: Маврокордато в красных панталонах и в мундире, с очками на носу, Миаули, Какари. Все эти герои были с такими толстыми ляжками и неслыханными усами, что дрожь проходила по телу. Между крепкими греками, неизвестно, каким образом и для чего, поместился Багратион (ასეთი იყო საბაკევიჩის სურათები, ეს მოღვაწეები, მე-XIX საუკუნის დასაწყისისა, საბერძნეთის დამოუკიდებლობისათვის, ფიზიკურად ძვალმსხვილს, ღონიერს, ძლიერ ადამიანებს). Между этими греками, неизвестно каким образом и для чего, поместился Багратион, тощий, худенький, с маленькими знаменами и пушками внизу, и в самых узенких рамках (რედაკტ. შენიშვნა: „Багратион – популярный в то время русский генерал, участник войны 1812 года“). ეს ბაგრატიონიც ჰყავდა ალბად მხედველობაში თ-დ შალიკოვს, როდესაც ეპიგრამაში ამბობდა:
„И Росс вновь славу пожинает“.
(ე. ი. იგულისხმება 1812 წლ. ომი ნაპოლეონთან, რომელშიაც მონაწილეობდენ თანაბრად ბაგრატიონიც და დავიდოვიც ეპიგრამის ობიექტი).
როგორ შეიძლება, თუ იქ ქართული ნოხიც არ იქნა: აი, თვითონ ჩიჩიკოვის „ბრიჩკა“, სახელგანთქმული „ბრიჩკა“ იმავე „მკვდარ სულებში“:
„Селифан хлыснул кнутом, к нему подсел сперва повисевший несколько времени на подножке Петрушка, и герой наш, усевшись получше на грузинском коврике, заложил за спину себе кожанную подушку, пристиснул два горячих калача, и экипаж (გოგოლის „ბრიჩკა“: „выехала довольно красивая, рессорная, небольшая бричка (легкая, полузакрытая повозка - прим. ред.), в кот. сидят холостяки: отст. подполковники, штабс. капитаны, помещики, имеющие около сотни душ крестян, словом все те, которых называют господами средней руки“) пошел опять подплясывать и покачаться, благодаря мостовой, которая, как известно, имеет подкидывающую силу...“ ო. ი-ნა სიცილით უმატებს:
- Наверное все грузинское тогда было в моде, и князь Чипхайхилидзев, и грузинский коврик, и князь Багратион.
Чипхайхилидзев! Княжеская фамилия, нечего сказать! Нельзя иначе грузина представить как князя ჩიფხაიხილიძევ (ო. ი-ნა). Мастер галопировать, он наверно с дамой с голубым пером танцевал. Ему только намекни (Гоголю), да он сам придумает этакую фамилию... Обязательно князь, да еще грузинский... Наверное дамы с ума сходили. Интересно, в черкеске он был (не был ли он голоден, и не носил ли он кинжал или был во фраке?). Интересно, выяснить его генеалогическое древо, присхождение: наверное с Западной Грузии; а что он делает в губернском городе, это абсолютно неизвестно. Уже по живости, по движениям, по поведению видно, что он из Западной Грузии. Да и с акцентом говорит имеретинским.
Наверное, в губернии он у дяди околачивается (а дядя почтенный человек), и дядя, наверно, не знает, куда его устроить. Да он и не хочет служить, проводит вечера на балах, в кутежах, в карточных играх. Отец, наверное, [не знал, куда его] отдавал ему деньги, или наследство, и  теперь он их прокучивает. Он, наверное, и стихи пописывал в альбомы для дам, как князь Шаликов. Дядя, наверно, в конце концов, решил устроить его по военной части. Это наверно...“ ეს შენიშვნები ო. ი-სი ფრიად საგულისხმოა თ-დის შალიკაშვილის ვინაობის გამოსაკვლევად.

* * *
Шаликов (Князь Петр Иванович - 1768-1852) писатель и журналист, грузин по происхождению, служил сначала в военной службе, был под Очаковым и в Польше. В 1797 усмирял крестьянский бунт в Тульской губернии. По выходе в отставку Ш. поселился в Москве и предался исключительно литературным занятиям. Выступал как страстный поклонник карамзинского сантиментализма, да так и остался вплоть до второй половины XIX века. Свои поэтические и прозаические произведения Ш. помещал в „Приятном и полезном препровождении времени“, „Аонидах“, „Ипокрене“, „Московском Меркурии“, „Патриоте“, „Вестнике Европы“, „Сыне Отечества“, „Благонамеренном“, „Трудах Общ. Лаб. Рос. Словесн. при Моск. Унив.“, „Современнике“ и „Москвитянине“. Собрания его стихов вышли отд. изд. 1798 -1801 гг., под заглавием „Плод свободных чувствований“ и в 1802 г., под заглавием „Цветы грации“. В 1803-1804 гг. вышло „Путешествие в Малороссию“ и в 1805 г. - „Путешествие в Кронштат“. Обе книги написаны в подражание „Письмам Русского Путешественника“, не содержат в себе ни одной местной черты, и сплошь состоят из описания „впечатлений“. В 1806 г. Ш. выступил журналом „Московский Зритель“ объявляя...

პუშკინისა და შალიკაშვილის ურთიერთობა (ეს სადღაცა ცალკე რვეულშია, უნდა მოინახოს!).

* * *
Кн. Шаликов с лорнетом... стр. 289.
Карандаш; 18х12,5 см. А. Б. Ушаковский альбом, лист 77/2.
Рисунок представляет собою карандашную копию, сделанную Пушкиным с акварельной карикатуры, изобразившей кн. П. И. Шаликова облысевшим старичком, с гнущимися коленями, но с розой в одной руке и мадригалом в другой; на акварели, бывшей в 1899 году на Пушкинской юбилейной выставке в Академии Наук, есть подпись „Князь П. И. Шаликов на 75 году по исчислению Н. Повогело в „Телеграф“. Вернейший портрет“. Пушкин воспроизвел его схематично, без подробностей, сохранив позу, но изменив атрибуты: вместо розы и рукописи он дал Шаликову лорнет. Нанося карикатуру на страницу ушаковского альбома, он видимо, жалил двойным жалом: и самого „любезного баловня природы“ и молодых хозяек альбома. С первым отношения, глумливо-ласковые, установились давно: Пушкин при случае всегда щипывал его и тут же приятно улыбался, - с одной стороны: „...пахнет шаликовской невинностью“, „Туманский посвящает меня в Шаликова“, „Je  Suit faché que Chalicoff ait pisse sur son tombeua...“ и т. д.; с другой: Он милый поэт, человек достойный уважения, и надеюсь, что искренняя похвала с моей стороны не будет неприятна... „но эта похвала, двумысленные две строчки в „Разговоре книгопродавца с поэтом“ - „пускай их (дев) Шаликов поет, - Любезный баловень природы...“ - была расшифрована, как надлежало, и огорчила „поэта прекрасного пола“ (пушкинское же определение), искренне восхищавшегося Пушкиным и посвятившего ему несколько стихотворных апологий. Впрочем, он привык к такому отношению к себе и мирился легко; во всяком случае отношения с Пушкиным он ценил и охранял, и спустя год после карикатуры в Ушаковском альбоме, в конце 1830 года, послал ему в Болдино, отрезанному карантином от Москвы и невесты, письмо, чтобы порадовать убылью холеры в Москве: „Спасибо кн. Шаликову, он извещает меня, наконец, что холера уменьшилась. Вот единственное хорошее известие дошедшее до меня в течении трех месяцев...“ (Письмо Н. И. Гончаровой). В конце 1830-го г. Шаликов был вхож в семьи Ушаковых и Гончаровых, и видимо даривал девицам стишки. Пушкин, поддразнивая обе стороны, отметил это своим рисунком.
Датируется рисунок, соответственно остальным листам альбома, апрелем-октябрем 1829 года, в Москве.
Абрам Эфрос: Рисунки поэта. Academia, 1938 г., стр. 420.