ყუმურიდან ღამით მომდის დეპეშა: აგაბო გარდაიცვალა. ვასაფლავებთ 16. ხუთ­შაბათს. მარო.
     „აგაბო გარდაიცვალა“. უკანასკნელად ის ჩემთან აქ იყო. თბილისში. სახე ძა­­ლიან შეცვლილი ჰქონდა, დახვეწილი, ნაოჭები არ აჩნდა, მაგრამ ემჩნეოდა რა­ღაც და­ღი, რომელიც აშკარად ამჟღავნებდა ავადმყოფობას. ავადა ვარ, - ამ­ბობდა აგა­ბო და მე ვგრძნობდი, რომ ის ავად იყო, მიუხედავად იმისა, რომ არც ხმა, არც მოძ­რაობა, არც სხვა რაიმე არ გამოხატავდა ამას. რაღაც გვარი სუ­ლის სიძლიერე, სიმტ­კიცე, შეურყევლობა, მაგრამ გრძნობა აუცილებელი უბე­დურების - თან ახლდა ყო­ველ მის ნაკვთს.  სიმტკიცე, სიმაგრე - და აუცი­ლე­ბელი უბედურება. სწორედ ამ მდგო­მარეობამ თუ მოიყვანა იგი ჩემთან თხოვ­ნით, რომ დავხმარებოდი ქა­ლიშ­ვი­ლის უმაღლესში [შკოლაში] მიღებაში. არა, ის ჩემთან არ მოვიდოდა ამ თხოვნით. არა­სოდეს ის ჩემთან მოსული არ მი­ნახავს, არც რაიმე თხოვნით, არც თხოვნის გა­რეშე. რაღაც თითქო უცხონი ვი­­ყავით ერთმანეთისათვის ეს ახლო ნათესავები მა­შინ, როდესაც ნამდვილად სრუ­ლიად უცხონი არ ვყოფილვართ. შინაგანი რაღაც მდგო­მარეობა, ისეთ­ნა­ი­რი, რომელიც ასე ხანგრძლივად აშორებს ადამიანებს, თო­რემ რასა ჰგავს? ცხრა­ას ექვსში თუ ცხრაას შვიდში მე მათ სახლში სოფლად ზაფ­ხულს ვატა­რებ­დი. უფრო ადრე ცხრაას სამში, ოთხში, ცხრაას ხუთში ისინი დე­და­ჩემ­თან ცხოვ­რობდენ ქუთაისში, ის, მისი უმცროსი და ასინეთი. ზრდიდა დედაჩემი, მაგ­­რამ იგი არ აფასებდა დედაჩემს და ეს იყო ჩემი უსაზღვრო ტრაგედია. იგი შე­უ­რაცხყოფასაც კი აყენებდა დედაჩემს. არ ინდობდა დედაჩემს, არ იბრა­ლებ­­­და მას, აინუნშიაც არ იღებდა დედაჩემის გაჭირვებებს, ბევრჯერ მინა­ხავს მისგან შეუ­რაცხყოფამიყენებული, ატირებული დედაჩემი. რა დამავიწ­ყებ­და და ან რა და­მავიწყებს საწყალი დედაჩემის ცრემლებს. ააჰ, შეუბრალებ­ლო­ბა! სწორედ ამგ­ვარ­მა დამოკიდებულებამ, ამგვარმა ერთმანეთისადმი უსულ­გულობამ დაგვაშორა ჩვენ სადიდხანოდ. მე ხომ მიყვარდა დედაჩემი, მე ხომ გულის ტკივილით გან­ვიც­დი­დი დედის გულის ტკივილებს. მისი მწუ­ხა­რება ჩემი მწუხარება იყო. მისი შე­უ­რაცხ­ყოფა ჩემს შეურაცხყოფას ნიშ­ნავ­და. და აი, ამიტომ დავშორდით ერთმანეთს სა­მუდამოდ, სამუდამოდ. ორ­მოც­დაათ წელზე მეტია, ჩვენს შორის არავითარი კავ­ში­რი არ ყოფილა. არა­ვი­თა­რი ამბის გაგება, ცნობა, და ჩვენ კი ვიყავით ნათესავები! ჰმ. ეს არის ნა­თე­სა­ობა? ეს არის ერთმანეთის მხარის დაჭერა? ან რა მხარის  და­ჭე­რა­ზე შე­იძ­ლე­ბა ლაპა­რაკი? პირდაპირ საზიზღარი ამბავია. და, აი, ეხლა ვიღებ დე­პეშას. მა­რო, ალ­ბათ, მისი ცოლია, მისი მეუღლე. ის...
     მეორე მხრით კი მასთან დაკავშირებულია ბევრი რამ ჩემი ბავშობისა და ყრმო­­ბის დღეების. საპაიჭაო, ყუმური, კოზმანი და მისი ოჯახი, კაკინო, ან­ტი­სა, მთელი ოჯა­ხი, იპოლიტე, მიხაკო, ყველა, ყველა.
     აჰ, რა არის ცხოვრება. რამდენი რამ გავიწყდება ადამიანს. გგონია, არას­დროს არ დაგავიწყდება... შემდეგ იგონებ, იგონებ, და ვეღარ მოიგონებ ადა­მი­ანების სა­ხე­ლებსაც  კი... აი, ეხლაც. ყუმური! მდინარე. ეზო კოზმანის. კარ­გად მახსოვს კოზ­მანის გარდაცვალება, ანტისა რომ კინაღამ გაგიჟდა და მე ვა­კავებდი, მე ჯერ ისევ პატარა: „დამშვიდდი, დამშვიდდი, ანტისა, - ვე­უბ­ნე­ბოდი, - რა მოხდა მეთქი ისეთი“. მახ­სოვს, „როგორ რა მოხდაო, მამა მო­მიკ­ვდა, გატუნია, მამა... ამაზე მეტი დიდი უბე­დურება რა უნდა შემხვედ­რო­დაო“. მე შემრცხვა ჩემი სიტყვების, უხერხულობას ვგრძნობ­დი ანტისას წი­ნა­შე. იგი კვლავ განაგრძობდა ხმამაღლა ტირილს, ლოყებს იხოკ­და, თმებს იწეწ­და. ტიროდა აგაბო, ტიროდენ ყველანი. მხოლოდ მე ვერასგზით თვა­ლებ­ზე ცრემლი ვერ მოვიყენე. არ იქმნა და არა. მერე რანაირი იყო ეს გარ­დაც­­ვალება კოზმანისა. იწვა რამდენიმე დღე ავადმყოფი, შემდეგ გრძნობა და­კარგა. ახ­როტინებდა ყელით. ეს იყო პირველი ნახვა ადამიანის სიკვდილისა ჩემ მიერ: თავ­ზე ვადექით უკანასკნელ სულის ამოთქმამდე. მახსოვს ის ადგი­ლი ოთახში, სადაც გარ­დაიცვალა, მახსოვს უკანასკნელი ხროტინი მომაკვდა­ვის. ყველაფერი ნათლად მახ­სოვს და არასდროს არ დამავიწყდება. არიან შემ­თხვევები ცხოვრებაში, რო­მელ­თა დავიწყება არასგზით არ ხერხდება არა­სო­დეს. ასეთი იყო კოზმანის, აგაბოს მა­მის გარდაცვალება.
     დავასაფლავეთ, მახსოვს, ზევით, მსხალთავაკეში. ანტისა, საწყალი ან­ტი­სა. არ მახსოვს, რამდენი ხანი დავრჩი კიდევ საპაიჭაოში. ასინეთი? საბ­რა­ლო ასინეთი...
     ანტისა კი სხვაგვარი ახალგაზრდა ქალი იყო. მაშინ, სწორედ იმ ხანებში მას გათ­ხოვებას უპირებდენ. მოსწონდა მას და ვაჟსაც მოსწონდა ის.  ერთმა ან­ტისას მე­გობარმა ქალმა ჩააგონა სასიძოს: ეს ხომ შეშლილების ოჯახიაო. ვინ იცის, შემდეგ რა მოგივაო. ეს გაიგო ანტისამ. არ გაჰყოლია ცოლად იმ სა­სიძოს, მაგრამ არც გათ­ხოვილა შემდეგ არავისზე...
     ახალგაზრდობაში მე და ანტისას, ორს, გვიყვარდა ყუმურის პირად მარტო ყოფ­ნა. ვუსმენდით მდინარის ჩხრიალს. ყუმური სხვანაირი იყო...
     ანტისა ხშირად ჩამოდიოდა დედაჩემთან ჭყვიშში.
     მე და ანტისა კარგი მეგობრები ვიყავით.
     ქუთაისში, დედაჩემთან, ბავშობისას ასეთი ამბავი მახსოვს: ვცხოვრობ­დით ნაცვ­ლიშვილების სახლში ქუთაისში, გორა რომ იწყება, აი, იქ. ჩვენს გვერ­დით ცხოვ­რობ­და გალინა გალდავა, რევოლიუციონერი ქალი, მოწაფე ეპარქი­ა­ლური სას­წავ­ლებლის უკანასკნელი კლასების. მის ბინაში ხდებოდა საიდუმ­ლო კრებები. ესწ­რე­ბოდა აგაბო, მაშინ სემინარიელი. მოდიოდენ, მახსოვს, კო­ტე ცინცაძე და სხვები. ერთ­ხელ კოტემ აგაბო გამოგზავნა ჩვენთან, გალაქ­ტი­ონმა ლექსები წაგვიკითხოსო. შე­ვედი, მახსოვს, და დავიწყე კითხვა ლექ­სე­­­ბის. ჯერ წყნარად, მეუცხოვებოდა რა­ღაც, მერე კარგად დავამთავრე. კოტე აღ­ტაცებაში მოვიდა, ყველა სემინარიელები და ეპარქიალისტი ქალები აღტა­ცე­ბაში იყვნენ მოსული. აგაბოსაც უხაროდა რა­ღაც. ბევრი, ბევრი ასეთი საღა­მო­ებიც გვახსოვს.
     საწყალი აგაბო! ასე იცოცხლა. არავისთვის დიდი რამ სახსოვარი არ გაუ­კე­თე­ბია.
     იცოცხლა მხოლოდ თავისთვის.
     მაგრამ მე მაინც მწყენია რაღაც... რა არის ეს გრძნობა? სიბრალული წარ­სუ­­ლი­სა? თუ? რა? ა?
     არაფერი, არაფერი. გადავა ერთი თაობა კიდევ და ხსოვნაც კი არ დარჩება ბევ­­რისა.
     ეჰ, ასეა ცხოვრება.
     რასა ვწვალობთ, რას ვმუშაობთ... ადამიანი წუთია ამ სოფლის, ყოველივე წუ­თია სოფ­ლისა, სხვა არაფერი!
     დიდი საქმე, პატარა საქმე - ბუნების წინ ერთია დიდი კაცი, პატარა კაცი.
     საწყალი აგაბო. საწყალი ოჯახი. შეშლილების ოჯახი.
                                                                                                                                                                                        1958, 10 იანვარი
     კიდევ რა მახსოვს?