ვაგნერიანობის საკითხი

                                                                       (მუსიკალური პრობლემა)

                                                                                 წინასიტყვაობა

     (ეს გაზეთი მიჯაჭვულ.) მინდა, ცოტაოდნად შევიმსუბუქო თავი. ნუ ჩა­მო­მერთმევა სიბოროტედ, რომ ამ წერილში მე ვაქებ ბიზეს - ვაგნერის ან­გა­რიშ­ში. ხუმრობებში მე ვარკვევ ზოგიერთ ისეთ რასმეს, რაც სრულებით სა­ხუ­მარო არ არის (ანდა: ხუმრობაში მე ვარკვევ ბევრს რასმეს ხუმრობა-გაშ­ვე­ბით). ვაგნერისადმი ზურგის შექცევა ჩემთვის იყო აუცი­ლებლობა, და ამ გზით დატკბობის ახალ წყაროთა აღ­მოჩენა ჩემთვის - უსათუოდ იყო ნაბიჯის წინ გადადგმა.
     მალრო - შესაძლებელია არავინ [ჩემზე უფრო] არ ყოფილა ისე საშიშრად შე­ტოპილი ვაგ­ნერიანობაში, როგორც მე; არავინ უფრო ენერგიულად არ იცავ­და მას, და არა­ვის ისე არ [გაჰხარებია მისი გავლენისაგან თავის დახწევა, რო­გორც მე] არ ყოფილა გა­ხარებული, როდესაც თავი დავახწიე მის გავლენას.  ო, ეს ვრცელი ის­ტო­რიაა! გინდათ, მოისმინოთ იგი? მე რომ მორალისტი ვიყო - ვინ იცის - რას და­ვარქმევდი ყოველივე ამას. შესაძლებელია დავარქმევდი - თავის თავზე გა­მარჯ­ვებას. მაგრამ ფილოსოფოსს - არ უყვარს მორალის­ტე­ბი. მით უმეტეს, არ უყ­ვარს ლამაზი სიტყვები...
     რა არის პირველი და უკანასკნელი მოთხოვნილება, რომელსაც უყენებს თა­ვის თავს ფილოსოფოსი? იგი მდგომარეობს თავის საუკუნეზე გამარჯვე­ბა­ში. „საუ­კუ­ნის გარეშე“ თავის დაყენებაში. ვისზე უნდა გაიმარჯვოს მან ყვე­ლა­ზე უფრო გააფთ­რე­ბულ ბრძოლაში? მასზე, ვისშიდაც იგი ცნობილობს თა­ვის თავს, როგორც შვილს თა­ვისი საუკუნისას. აი, რისთვისა ვარ მე, რო­გორც ვაგნერი შვილი საუკუნის, ე. ი. დე­კადენტი. მხოლოდ იმ განსხვავე­ბით, რომ ამას ვგრძნობ და ამისგან თავს ვიცავ. ჩემს­კენ წამოსულ საშიშროე­ბას - ჩემ­ში არსებული ფილოსოფოსი - ეწი­ნააღმ­დე­გე­ბა!
     რაც მე არსებითად ყველაზე უფრო მიტაცებდა - ეს იყო დეკადენტობის პრობ­ლემა. ამისთვის მე მაქვს თავისი საფუძვლები.. საკითხი „კეთილსა“ და „ბო­როტ­ზე“ არის მხოლოდ ვარიაცია ამ პრობლემის. თუ ჩვენ გვექნება საერთო შე­ხე­დუ­ლება დეკადენტობის სიმპტომებზე, მაშინ გასაგები გახდება აზრი მო­რალის, გა­საგები გახდება ის, რაც მოქცეულია ყველაზე უფრო უწმინდესს გა­მოთქმებში, ყვე­ლაზე უფრო პატივსაცემ ფორმულებით, როგორიცაა: გა­დაგ­ვარების გზას დამდ­გარი სიცოცხლიანობა, სურვილი დაღუპვისა, უდი­დე­სი [დაღალულობა] დაღ­ლი­ლობა, რა არის მორალი თუ არა უარყოფა სიცოც­ხლი­სა (მორალი არრა არის რა, გარდა სიცოცხლის უარყოფისა).
     ამგვარი ამოცანის შესრულებისათვის ჩემთვის აუცილებელი იყო ერთ­გვა­რი სიმტ­კიცე; უნდა გამომეცხადებია ომი ყველაფრისთვის, რაც კი ჩემში იყო ავადმ­ყო­ფური, ვაგნერისთვის, შოპენგაუერისათვის, მთელი თანამედ­რო­ვე „გუ­მა­ნიუ­რო­ბისათვის“. მე უნდა გავქცეულიყავი, განვმარტოებუ­ლი­ყა­ვი. რამდენიმე ხნით უგუ­ლებელ მეყო ყველაფერი, [მომერიდებია] ავრი­დე­ბოდი საუკუნის ყოველგვარ [ნია­ვებს] ქროლვას, მის ყოველგვარ სიკეთესა - და ჩემს ნიმუშად, მაგალითად, რო­გორც უფრო უმაღლესი, უნდა ყოფილიყო ზა­რატუსტრა, რომლის ჭვრეტა უსაზღვ­რო სივრცის მანძილზე ითავსებს გუ­მა­ნიურობის [გამოსახულებებს] და მი­დის [კიდევ] მასზე უფრო მაღლა.. ასეთი იყო მიზანი, და როგორი მსხვერპლის ღირ­სი იყო იგი! როგორი „გამარ­ჯვე­ბისა თა­ვის თავზე“, როგორი „განდგომის“, „უარ­ყოფის“. ყველაზე [უფრო] მეტად ამის დამამტკიცებელია - ჩემი გამოკეთება, გა­ჯანსაღება. ვაგნერი ეხლა ერთი ჩე­მი  წინანდელი ავადმყოფობათაგანია. მე არ მინ­და, უმადურობა გამოვიჩინო ამ ავადმყოფობისადმი. თუ მე ამ წერილში ვამტ­კი­ცებ, რომ ვაგნერი საშიშარი ადა­მიანია, თანაბრადვე ვამბობ, რომ იგი აუცილებლად სა­ჭი­როა ფილო­სო­ფო­სისათვის. სხვებს შეუძლიათ, გასძლონ უვაგნეროდაც, მაგრამ ფი­ლო­სო­ფოს­მა იგი მხედველობაში უნდა მიიღოს! [ამისთვის კი მისთვის აუცი­ლე­ბე­ლია] მამხილებელი და ბრალმდებელი სინდისი უნდა იყოს ფილოსოფოსი. ამი­ტომ კი აუცილებლად საჭიროა მისთვის, რომ ამ მხრით იგი დაუფლებული იყოს საუ­კე­თე­სო ცოდნას. მაგრამ სად იპოვის იგი თანამედ­როვე სულის ლა­ბი­რინტში გამყოლს უკე­თესსა და მცოდნეს უმჭევრმეტყვე­ლესს, ვინემ ვაგ­ნე­რია? ვაგნერის საშუალებით თა­ნამედროვეობა ლაპარაკობს ყველაზე უფრო ინ­ტიმური ენით. თანამედროვეობა აქ არ ფარავს არც კეთილ­სა და არც ბო­როტს, აქ მან უკუაგდო ყოველგვარი მორცხ­ვო­ბა. უფრო მეტი, ისიც კი არის შე­საძლებელი, რომ დაახლოვებით გამოიანგარიშო, რამ­დენი ღირს (რა ღირს, რო­გორ ფასობს) თანამედროვე სული, თუ კი ჩვენ ნათელი წარ­მოდგენა გვექ­ნე­ბა  ვაგნერის კეთილსა და ბოროტზე. მესმის, კიდევაც ვე­თანხ­მე­ბი თანა­მედ­როვე მუსიკოსს, როდესაც იგი ამბობს: „მე მძულს ვაგ­ნერი, მაგრამ ვერ ვი­ტან სხვა მუსიკასო“. მაგრამ ამასთანავე მესმის ფილოსო­ფოსის, თუ იგი ამ­ბობს ვაგ­ნერი რეზჲუმეს (დასკვნას) უკეთებს თანამედრო­ვეობას. თავ­და­პირ­ველად უნდა იყო ვაგნერიანელი“.

                                                                                            I

                                                               წერილი ტურინიდან, მაისი, 1888 წ.

„სიცილით ილაპარაკე მკაცრი რამ...“

     გუშინ მე მოვისმინე - არ ვიცი, დამიჯერებთ თუ არა - მეოცეჯერ მოვის­მი­ნე ბი­ზეს შედევრი. მე იგი მოვისმინე ხელახლა და ბოლომდის, სიამოვნებით მიპ­ყ­რო­ბი­ლი მასზე ყველა ჩემი ფიქრებით. ეს გამარჯვება საკუთარ მოთ­მი­ნე­ბაზე პირდაპირ მაო­ცებს. როგორ სრულყოფილად [გქმნის] გხდის ადამიანს ასეთ­ნაირი შემოქმედება. მა­შინ შენ თვითონ იქცევი ერთ რაიმე „შე­დევ­რად“. და, მართლაც, ყოველთვის, როცა [კი] „კარმენს" ვისმენდი, მეჩვენე­ბოდა, რომ ვხვდებოდი უფრო მეტად და უკეთეს ფი­ლოსოფოსად, ვინემ ვიყავი წი­ნად. ვიყავი ისეთი მოთმინებით სავსე, ისეთი ბედ­ნიე­რი, ისეთი მშვიდი... ხუ­თი საათი სავარძელში, პირველი ნაბიჯია „სიწმინდისაკენ“.. გავ­ბედავ განა ყვე­ლაფრის თქმას?
     ბიზეს ორკესტროვკა თითქმის ერთადერთია, რომლის ატანა მე კიდევ შე­­მიძ­ლია. იგი, მეორე, ეხლა ასე ცამდე აყვანილი ორკესტროვკა ვაგნერისა, ტლან­ქი, გა­კეთებული, გულუბრყვილო (რაიც ნებას აძლევს, მას ილაპარაკოს ერ­თად თა­ნა­მედ­როვე სულის სამი ენით), რა სატირალია, ჩემის აზრით, იგი. მე მას ვადარებ სი­როკ­კოს ქარს: მოწყენილობისაგან - ოფლში ვიწურები და ჩე­მი კარგი წამები - გაჰქ­რა. მაგრამ ბიზეს მუსიკა მე მეჩვენება სრულ­ყო­ფი­ლად. იგი თქვენთან მოდის მსუ­ბუქად, გრაციოზულად, ზრდილობიანად. იგი ძა­ლიან ზრდილობიანია, ჭირის ოფლ­ში არ გწურავსთ. „ყველაფერი, ყოველივე, რა­საც კი რაიმე ღირსება აქვს, მსუ­ბუ­ქია, ღმერთებსაც კი მსუბუქი ფეხები აქვთ“ - აი, პირველი ტეზისი ჩემი ესთეტიკის. ბი­ზეს მუსიკა მკაცრი, გა­მახ­ვი­ლებული, ფა­­ტა­ლურია. და მაინც ის რჩება  პო­პუ­ლია­რულად, მისი სიმახვილე რა­სიულია და არა ინდივიდუალური. ბიზეს მუსიკა მდი­დარია და ჩა­მოკ­ვე­თი­ლი, საზ­ღვრული. იგი ქმნის, იგი ორგანიზაციას უკეთებს, იგი დამთავრებულია. ამის გამო ის ხდება მეორე მხარედ, მოწინააღმდეგე, და­პი­რის­პირებულ მხა­რედ უბოლოო მელოდიის, დაუსრულებელ მელოდიის, მუ­სი­კა­ლუ­რი პოლიპის. გა­ნა როსმე გაგონილა სცენაზე [ხმები] ხმოვანება უფრო ტრა­გიუ­ლი მწუ­ხა­რე­ბისა? და როგორ არის მიღწეული ეს გამარჯვება? ყოველგვარ გრი­მასებს გა­რეშე, სიყალბის გარეშე, გრანდიოზული სტილის ნიღაბ გარეშე. და­ბო­ლოს, ამ მუსი­კას, მუსიკალური თვალთახედვითაც კი, ჰარმონიაში მოჰყავს [მსმე­ნე­­ლის] ყველა თვისებები მსმენელისა როგორც ინტელიგენტური არსების. ამ მხრით იგი სრული დაპირისპირებაა ვაგნერის მუსიკისა, რომელიც იყო ყვე­ლა­ზე ტლანქი გე­ნიათა შორის (ვაგნერს თქვენ მიაჩნიხართ ვიღაც... იგი იმე­ო­რებს ერთ რაიმეს, მა­ნამდე, სანამ სასოწარკვეთილებას არ მიეცემიან და ამის შე­დეგად - [არ ირწ­მუ­ნე­ბენ] რაღა ჯანია, დაიჯერებენ).
     კიდევ ერთხელ, როდესაც ეს ბიზე საუბრობს ჩემთან, მე ვხდები უკეთეს მუ­­სი­კო­სად, უკეთეს მსმენელად და განა შეიძლება უკეთესად მოსმენა? მე პირ­დაპირ ჩაფ­ლული ვარ სმენით ამ მუსიკაში, მე მესმის მიზეზები მისი წარ­მო­შობისა. მგონია, რომ ვიმყოფები მისი ჩასახვის დროს, მე ვკანკალებ, ჟრუ­ან­­ტელი მივლის იმ სა­ხი­ფა­თო მომენტებზე, რომლებიც ჩვეულებრივად თან დას­დევენ გამბედაობას, მე აღ­ტაცებაში მოვდივარ, მისი გამარჯვების წა­მებ­ში. და - გასაოცარი ამბავია - არ­სებითად მე ამაზე არც კი ვფიქრობ, ან სრუ­­ლებით არა ვიცი რა, თუ როგორა ვფიქ­რობ ამის შესახებ, იმიტომ რომ ამ მო­მენტში სრულებით სხვადასხვა აზრები მო­დიან ჩემს [გონებაში] თავში. ამ­­ჩნევთ თუ არა თქვენ, რანაირად ხდის თავისუფლად გო­ნებას მუსიკა? რანაი­რად ასხამს იგი გონებას ფრთებს? როგორ ხდება უფრო მე­ტად ფილოსოფოსი იმის­და მიხედვით, თუ როგორ ხდება მეტად მუსიკოსად? მა­შინ რუხი ცა აბ­სტრაქ­ციისა გეჩვენება ელვით დასერილ ცად, და ეს სინათლე ხი­ლულად ხდის საგ­ნების ფილიგრანულ სამოსელს. იწყებ უდიდეს პრობლემების გა­დაწ­ყვე­ტას. თითქო სიმაღლეებიდან დასცქერი მსოფლიოს. მხოლოდ მე აქ განვ­საზ­ღვ­რავ პათოსს. გაუთვალისწინებელი პასუხები მებადებიან თავში, მე ვგრძნობ მა­შინ ცივს ჟრჟოლას სიბრძნისას, გადაწყვეტილ პრობლემებისას... სა­და ვარ მე?
     ბიზე აღიზიანებს ჩემს შემოქმედებას. მშვენიერება ყოველთვის აღიზია­ნებს ჩემს შემოქმედებას. ამაშია ჩემი მადლობა და მისი ერთად-ერთი საბუთი, და­­მამტ­კი­ცებელი ნიშანი, რომელსაც ვაძლევ მე სიმშვენიერეს.

                                                                                           II

     მაგრამ ბიზეს შემოქმედება ამასთანავე „საშველს იძლევა“, გადაგარჩენს, გიხ­ს­ნის. არა მარტო ვაგნერია „მხსნელი". ბიზესთან ერთად სტოვებ ნესტიან ჩრდი­­ლო­ეთს და ნისლებს ვაგნერიანულ იდეალისას. უკვე თვითონ ტემა ხელს უწ­ყობს ამას. იგი მერიმესაგან სესხულობს ვნების ლოღიკას, მის პირდაპირ სვლას, მის შე­ურყეველ აუცილებლობას. ტემას აქვს უპირველეს ყოვლისა თვი­სებები ცხელი ქვეყ­ნების: ჰაერის სიმშრალე, მისი გამჭვირვალეობა. აი, ჰა­ვა, ყოველმხრივ განსხ­ვა­ვებული ჩვენი ჰავისაგან. აქ გამოხატულია ჩვენგან გან­სხვავებული მგრძნო­ბე­ლო­ბა. განსხვავებული ხარისხი გრძნობიერების და სრუ­ლიად სხვა სიმხიარულე. დი­აღ, ეს მუსიკა მხიარულია, მაგრამ არა ფრან­გუ­ლი ან გერმანული ყაიდით. მისი სი­ხალისე წმინდა აფრიკანული სიხალისეა. მას­ში შესამჩნევია ფატალობა. სი­ხა­რული აქ ხანმოკლეა, უეცარი, შეუბრალე­ბე­ლი. და ბიზესი შეიძლება შეგშურდესთ იმ მხრით, რომ მან მოქალაქეობრივი უფ­ლება მოუპოვა იმ გრძნობიერებას, რო­მე­ლიც დღემდე განათლებული ევ­რო­პის მუსიკაში ვერ პოულობდა განსახიერებას, მე მინდა ვთქვა მოქალა­ქე­ობ­რივი უფლება, სამხრეთის გავარვარებულის, თითქო სპი­ლენძისაგან ჩა­მოს­ხმული გრძნობიერების. რა სიამოვნებასა გგვრისთ თქვენ ეს ნა­შუ­ად­ღე­ვის საათები, ბედნიერებით მოოქროებული საათები! როგორ გამშ­ვი­დებსთ ეს მავრიტანული ცეკვა. რანაირად უპასუხებს თქვენს ყოველთვის და­უკ­მა­ყო­­ფილებელ სურვილებს მისი დაღლილი მელანქოლია. და მერე სიყვარული, ნამ­დ­ვი­ლი სიყვარული. [მაგრამ] არა სიყვარული „ახალგაზრდა, კეთილშობილი ქა­­ლიშ­ვი­ლისა“, არა ცრემლიანი სენტიმენტალობა. არამედ სიყვარული, მთელი თა­ვისი ფა­ტალობით, საშინელებით, გულახდილობით, სინათლით, ვე­ლუ­რო­ბით. აი, ნამდ­ვი­ლად - ბუნება! სიყვარული, რომლის საშუალებით ომია და სა­ფუძველი კი სქესთა სა­სიკვდილე სიძულვილი... მე არ ვიცი, [სადაა] თუ ის ტრა­გიული სული, რო­მე­ლიც არსებაა სიყვარულისა, სად ლაპარაკობს ისეთი სიმ­კაცრითა და ისეთი ტრა­გიუ­ლი ფორმით, როგორც ეს დონ ხოზეს და­ძა­ხე­ბა­შია, ოპერის დასასრულში:
                                 დიახ, მე მოვკალ, მე მოვკალ
                                 კარმენი, ჩემი ღვთაება.
     სიყვარულისთვის ასეთი აზრის მიცემა (ერთადერთი, რომელიც ღირსია ფი­ლო­სოფოსის) - იშვიათია. იგი ამაღლებს ხელოვნების ნაწარმოებს სხვა ათას­თაგან, იმი­ტომ რომ არტისტებმა ამ შემთხვევაში - ჩვეულებრივად ისე, რო­გორც სხვებმა, და უფრო მეტადაც, არ იციან სიყვარული. თვითონ ვაგ­ნერ­მა არ იცოდა სიყ­ვა­რუ­ლი. მათ სჯერათ, რომ ისინი განთავისუფლებულნი არი­ან თავიანთი თავისაგან - სიყ­ვარულით. ვინაიდან მათ ბედნიერება სწყუ­რი­ათ მეორე ქმნილებისათვის და ძა­ლიან ხშირად - საკუთარი ბედნიერე­ბის ან­გარიშში. მაგრამ ჯილდოთ მათ სურთ და­ეუფლონ ამ ქმნილებას. თვით ღმერ­თი ამური ამ მხრით არ უშვებს გამონაკლისს. ის ძალიან შორსა სდგას ასეთი აზ­რისაგან: „თუ შენ მე მიყვარხარ, განა ეს შენ გე­ხება“? და იგი [ძალიან სას­ტი­კია] შეუბრალებელია, თუ იგი სამაგიეროდ არ უყ­ვართ. სიყვარული (ამ სიტ­ყვით იგებენ ყველაფერს ადამიანებისაგან და ღმერ­თე­ბი­საგან) არის ყველაზე ეგო­ისტური გრძნობათაგანი. და თუ იგი შეურაცხყოფილია, მა­შინ იგი ყველაზე ნაკ­ლებ კეთილშობილია (ბენჟამენ კონსტანი).